تیتربرتر: شاید بتوان گفت از جمله سازهای کهن ایرانی که امروزه نیز بین مردم ایران زمین بسیار رایج میباشد، همین ساز ” سنتور ” میباشد. این ساز اصیل ایرانی که به شکل ذوزنقه میباشد، جزء دسته ی سازهای زهی و مضرابی میباشد چرا که حاوی تعداد زیادی سیم است و به کمک مضراب نواخته میشود.
نام این ساز در بسیاری از کُتُب شاعران و علمای ایرانی مانند نوشته های ابوعلی سینا و یا در اشعار منوچهر دامغانی آورده شده و به آن اشاره شده است که نشان از حضور و رواج این ساز در آن دوران دارد.
در ادامه این مقاله قصد داریم به طور کامل و جامع با این ساز آشنا شویم و در رابطه با تاریخچه، ساختار، نواختن، نحوه نگهداری و نوازندگان مشهور با شما صحبت کنیم.
تاریخچه سنتور
از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد) تصاویر و حکاکی هایی به جا مانده که نشان می دهد در آن افراد سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند.
مشخص نیست سنتور ابتدا در کدام کشور استفاده می شده اما آنچه از شواهد حاکی است نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن «کونار» می گفتند. عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرکها بود.
قدمت آثار کشف شده نشان می دهد که این ساز از ایران به کشورهای دیگر منطقه راه یافته است و در دیگر کشورها به نام های مختلفی نامیده می شود مثلا در کشور چین آن را «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند البته این ساز در این کشورها با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان ساز سنتور رواج زیادی دارد .
امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به علت رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین انتقال پیدا کرده است و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و سپس به سراسر چین راه پیدا کرده است.
یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه به نام رئوف یکتا بیگ در دایره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور از آلات موسیقی قدیم یهودیان است. در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده است که سنتور سازی بوده که یهودیان بسیار به آن علاقه داشته اند.
قبل از آغاز دوره قرون وسطی سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند و سازهایی مانند پیانو که سلطان سازهاست از آن به وجود آمد.
ساختار سنتور
همانطور که از ظاهر آن پیداست، ساز سنتور دارای یک ساختار منظّم و هندسی میباشد ولی با این حال دارای اجزای گوناگون است که هریک از این اجزا، به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم روی صدای این ساز اثر میگذارد. برای ساخت بدنه ی این ساز معمولاً از چوب درخت گردو استفاده میشود. به صفحه اصلی و رویی ساز سنتور ” صفحه رِزُنانس ” گفته میشود.
اجزای تشکیل دهنده ی ساز سنتور عبارتند از ” بدنه، سیم ها، خَرَک، گوشی ها، سیم گیر، شیطانک، گُل ها و مضراب “. این ساز دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خَرَک خمیباشد که از روی هر خَرَک، ۴ سیم عبور کرده و از یک طرف به گوشی ها و از طرفی دیگر، به سیم گیرهای ساز متّصل میشوند. جنس سیم ها معمولاً از نیکل و برنج میباشد.
لازم به ذکر است که ساز سنتور در برخی موارد، میتواند تعداد خَرَک های آن افزایش یابد که در این صورت، گستره ی صوتی ساز نیز بیشتر خواهد شد ولی رایج ترین نوع این ساز در ایران، سنتور دارای ۱۸ خَرَک میباشد که اصطلاحاً به آن ” سنتور ۹ خَرَکه ” میگویند.
مطالب مرتبط:
نواختن سنتور
نواختن ساز سنتور به این شکل است که نوازنده به صورت کاملاً صاف روی صندلی و یا به صورت چهارزانو روی زمین نشسته و با دو مضرابی که در دست چپ و راست خود قرار داده است، شروع به ضربه زدن به سیم ها و نواختن ساز میکند. روش گرفتن مضراب به این صورت است که انگشت اشاره در قسمت رویی مضراب، انگشت شصت دقیقآً روی نوک مضراب و سه انگشت دیگر در قسمت پایینی مضراب قرار میگیرند.
در صورتی که نوازنده روی صندلی نشسته است، نیاز است که زیر ساز خود یک میز قرار دهد تا ارتفاع آن با ارتفاع نوازنده همسان شود. بهتر است از میز مخصوص سنتور که در فروشگاه های آلات موسیقی به فروش میرسد استفاده کنید؛ ولی در صورت در دسترس نبودن میز سنتور، میتوانید از میزهای متفرقه نیز استفاده کنید امّا توجه داشته باشید که ارتفاع میز باید به گونه ی باشد که استایل نوازنده هنگام نواختن این ساز، حالت طبیعی خود را از دست ندهد.
نگهداری از سنتور
زمانی که یک ساز وارد منزل و محل زندگی شما میشود، مانند یک حیوان خانگی نیاز به مراقبت مداوم شما دارد. ساز سنتور نیز با توجه به ساختار و ویژگی هایی که دارا میباشد، نیاز به نگهداری خاصی از جانب نوازنده و صاحب آن ساز میباشد. در ادامه به نکاتی اشاره شده است که در نگهداری و مراقبت از این ساز خوش آهنگ به شما کمک خواهد کرد.
- بسیاری از سازهای ایرانی و غربی به رطوبت شدید حساسیّت دارند و ساز سنتور نیز از این قاعده مستثنی نیست. در نتیجه تا حد امکان سازتان را از رطوبت شدید دور نگه دارید و ساز را همیشه در مکانی با شرایط دمایی معتدل نگهداری کنید.
- سلامت ساز را نیز در نظر داشته باشید؛ از سازتان در برابر خط و خَش، شکستگی و تَرَک خوردگی محافظت کنید.
- مضراب های ساز نیز مانند خود ساز در معرض رطوبت آسیب میبینند؛ در نتیجه مضراب های سازتان را نیز از رطوبت شدید دور نگه دارید.
- پس از تمرین و نواختن، سازتان را به داخل جعبه اش بازگردانید.
سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در طول تاریخ موسیقی ایرانی به دلیل نوای دلنشین آن در میان مردم بوده است. این ساز صدای دلنشینی دارد و نوازندگی آن آسان جلوه می کند به صورتی که اگر یک فرد عادی سنتور بنوازد از آن صدای خوشی به وجود می آید که او را مجذوب خود می کند. اما نواختن سنتور همان گونه که آسان جلوه می کند ولی بسیار سخت و دشور است و به آموزش درست و تمرین فراوان نیازمند است.
از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه ای نواخته اند که از بهترین سنتورنوازان می توان از محمدصادق خان )سرورالملک(، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و ... .نام برد.
آنچه دیگران میخوانند:
گردآورنده: زهرا فرامرزی
