تیتربرتر: از جمله سازهای قدیمی و اصیل و ایرانی که زیرمجموعه‌ی سازهای زهی است و مانند ویولُن با آرشه نواخته میشود، ساز ” کمانچه ” میباشد. گفته میشود این ساز، برگرفته و تکامل یافته ی ساز عربی رباب است. کمانچه محلّی نیز در نواحی مختلف کشور وجود دارد که با نام های مختلف مانند کمونچه، تال، کمان، کمانچا و… شناخته شده و مورد استفاده قرار میگیرد.
در ادامه ی این مقاله، قصد داریم بیشتر با این ساز آشنا شویم و در رابطه با تاریخچه، ساختار، روش کوک کردن، روش نواختن، نحوه نگهداری، نوازندگان مشهور و مدل های پرفروش ساز کمانچه به طور کامل و جامع شناخت پیدا کنیم.
تاریخچه ساز کمانچه
اگر به دنبال دریافتن تاریخچه ساز کمانچه باشید، احتمالاً به ساز رباب و غژک برمی‌خورید. عده‌ی زیادی از تاریخ‌نگاران ریشه ساز کمانچه را غژک می‌دانند. ساز غژک پیش از ورود اسلام به ایران در کشور ما وجود داشته است و هنوز در برخی نقاط مانند سیستان و بلوچستان استفاده میشود، البته این ساز سیم‌های زیادی داشته و می‌توان کمانچه را نسخه اصلاح‌شده و یا برگرفته از آن دانست.
اما در رابطه با رباب می‌توان اولین نشانه‌های وجود این ساز را در کتاب فیلسوف بزرگ ایران زمین، فارابی پیدا کرد. او در کتاب خود از سازی مانند غژک نام می‌برد که تنها دو سیم دارد و البته کمانی برای به صدا درآوردن نداشته است درحالی‌که در کمانچه ایرانی، ساز به‌وسیله کمانه نواخته میشود. به‌جز معدود اختلاف جزئی بین کمانچه و رباب ساز رباب را می‌توان نزدیک‌ترین ساز به کمانچه دانست.
متداول شدن کمانچه در ایران به دوران صفویان و پس‌ازآن قاجاریه باز می‌گردد. ساز کمانچه در آن زمان جزو سازهای رسمی کشور محسوب شده و معمولاً صدای آن در مراسم‌های مختلف به گوش می‌رسیده است. البته خالی از لطف نیست که بدانید اولین صدای ضبط شده از کمانچه به قرن بیستم میلادی برمی‌گردد
اما پیش از اتمام این بحث بیایید به یک نظریه جهانی در ارتباط با سازهای زهی بپردازیم. برخی تاریخ‌نگاران ریشه‌ی تمام ساز های زهی در جهان را متعلق به سازی هندی به نام راوانا استرون می‌دانند. این ساز قدیمی‌ترین سازی است که با آرشه نواخته می‌شده و در زمان راوانا پادشاه سیلان یعنی حدود ۵ هزار سال قبل از میلاد، اختراع شده است.
انواع ساز کمانچه
ساز کمانچه ازجمله سازهایی است که در جای‌جای فرهنگ ایران نقش تأثیرگذاری داشته و متعلق به قومیت خاصی نیست، اما کمانچه در بین قومیت‌های مختلف تفاوت‌های اندکی در شکل و ساختار دارد که باعث شده است انواع مختلفی از این ساز وجود داشته باشد. ما در ایران کمانچه‌های محلی زیادی مانند کمانچه‌های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری و بختیاری داریم.
کمانچه لری یا کمانچه پشت باز
کمانچه ساز اصلی خطه لرستان است. این نوع کمانچه کاسه‌ی مخروطی شکل دارد و برخلاف کمانچه‌های متداول پشت آن باز است. به دلیل کاسه‌ی سبک کمانچه لری این نوع از کمانچه برای اجرای قطعه‌هایی که نیاز به چرخاندن سریع ساز دارند بسیار مناسب است. کمانچه لری در ابتدا سه سیم داشته است و به‌تدریج نوع چهار سیم آن ساخته‌شده و استفاده میشود. برای ساخت سازهای پشت باز معمولاً از چوب توت استفاده میشود. ساخت این ساز ها معمولاً به‌صورت یک‌تکه است.
کمانچه کاسه کروی
کمانچه با کاسه‌های کروی را در نوع ترکه‌ای و یک‌تکه می‌سازند. در کمانچه‌های کاسه از طریق چسباندن ترکه بر روی قالب خم‌شده درست میشود.
کاسه‌های یک‌تکه معمولاً با چوب گردو خراطی ساخته میشود و وزن آن از کاسه‌های ترکه‌ای بیشتر است، این سنگین باعث میشود چرخش ساز برای اجرای قطعاتی که نیاز به حرکت سریع کمانچه دارد سخت‌تر باشد.
کمانچه ترکمنی
کمانچه ترکمنی را می‌توان کوچک‌ترین نوع کمانچه دانست. جالب است بدانید برای ساخت این ساز از پوست نوعی سگ‌ماهی استفاده میشود.
مطالب مرتبط:
اجزای ساز کمانچه
کاسه طنینی
کاسه ساز کمانچه که معمولاً شکل کروی دارد را کاسه طنینی می‌گویند. سطح بالای این کاسه باز است و روی آن پوست کشیده میشود. البته در بعضی از سازهای محلی قسمت پشتی کاسه نیز باز است. این کار باعث میشود ساز صدای قوی‌تری داشته باشد. قطر کاسه کمانچه معمولاً حدود ۲۰ سانتی‌متر است. البته در برخی قسمت‌های ایران این کاسه می‌تواند بزرگ‌تر یا کوچک‌تر ساخته شود.
پوست کمانچه
پوست کمانچه روی سطح بالایی کاسه ساز کشیده میشود و معمولاً از پوست حیواناتی مانند آهو، ماهی و بز برای این کار استفاده میشود.
دسته کمانچه
دسته کمانچه از چوب گردو ساخته میشود. این استوانه کوچک چوبی بین کاسه و سرپنجه قرار میگیرد. البته توجه داشته باشید که قطر دسته کمانچه همیشه یکسان نیست و از بالا به سمت کاسه کمتر میشود. زاویه اتصال دسته به کاسه در صدایی که کمانچه تولید میکند بسیار مؤثر است.
سرپنجه
محل قرار گرفتن گوشی‌های کمانچه و قسمتی که سیم‌ها به گوشی‌ها متصل می‌شوند، سرپنجه نام دارد. سرپنجه کمانچه نیز مانند سایر قسمت‌های این ساز از چوب ساخته میشود.
سیم گیر
سیم گیر یکی از قسمت‌های فلزی ساز کمانچه است که در قسمت‌های پایین ساز قرار میگیرد. همان‌طور که از نام این وسیله پیداست وظیفه نگه‌داشتن سیم‌ها را بر عهده دارد و درواقع سیم‌های ساز به آن متصل هستند.
تاندون‌های ساز
تاندون‌ها پیچ‌های کوچکی هستند که روی سیم‌گیر قرار دارند. این پیچ‌ها می‌توانند تغییراتی جزیی در کوک ساز به وجود بیاورند.
خرک
خرک از استخوان و یا چوب ساخته میشود. شیارهای کوچک و کم‌عمق روی سطح خرک فاصله‌ی سیم‌ها از یکدیگر را ثابت نگه می‌دارد.
پایه کمانچه
پایه کمانچه در حقیقت میله‌ای فلزی است که بسته به موقعیت نوازنده بر روی صندلی، زمین یا پای نوازنده قرار میگیرد. وظیفه پایه ایجاد تعادل برای نواختن کمانچه و اجرای تکنیک‌های مختلف مانند چرخاندن ساز است.
نگهداری از کمانچه
ساز کمانچه نیز مانند تمامی سازهای جهان نیاز به مراقبت اصولی و درست دارد تا کیفیت خود را در درازمدّت حفظ نماید. در ادامه به نکاتی اشاره خواهد شد که با رعایت آنها، ساز خود را در زمان طولانی بیمه خواهید کرد.
- ساز کمانچه مانند بسیاری از سازهای ایرانی و برخی از سازهای غربی، به رطوبت زیاد حساسیت دارد؛ در نتیجه تا حد امکان سازتان را در معرض رطوبت شدید قرار ندهید.
- مراقب باشید که بدنه ی سازتان دچار آسیب، خط و خش و شکستگی نشود؛ زیرا در صورت شکستگی، ممکن است به صدای ساز لطمه وارد شود و یا اگر قصد فروش سازتان را داشته باشید، بخاطر سالم نبودن چوب ساز، قیمت آن اُفت شدیدی میکند.
- برای سازتان، هاردکِیس مناسب و محکم تهیه کنید؛ بهتر است در داخل هاردکِیس چند بسته پَد رطوبت گیر قرار دهید.
- بهتر است پس از تمرین و نواختن، سازتان را درون هاردکیس قرار دهید.
نکات مهم هنگام خرید کمانچه
بهتر است هنگام خرید کمانچه به موارد زیر دقت داشته باشد:
- جنس چوب: کمانچه از گردو و توت ساخته میشود، بهترین نوع چوب برای آن توت است و خشکی چوب و سن آن در میزان صدادهی موثر خواهد بود.
- چگونگی ساخت و کیفیت: در این مورد تنها ظاهر زیبا یا مارک ساز ملاک نیست بلکه ساخت کمانچه باید به‌درستی صورت گرفته باشد؛ سطح بیرونی کمانچه باید صاف باشد و اتصالات قسمت‌های مختلف ساز معیوب نباشد.
- دسته ساز: میان دسته و کاسه باید تعادل و توازن برقرار باشد.
- تراش مناسب: تراش یک‌دست در هر دو مدل یک‌تکه و ترکه‌ای کمانچه، فوق‌العاده مهم است، هیچ اثر و نشانی از چسب یا اتصالات اضافی و نامرغوب در سطح ساز نباید مشاهده شود. صافی و یکنواختی کاسه ساز به معنی تراشیدن درست آن است.
- جنس سیم‌ها: هنگام خرید ساز باید جنس هر چار سیم به‌دقت بررسی شود.
- قیمت کمانچه: تمامی موارد فوق بر روی قیمت نهایی کمانچه موثر است.
آنچه دیگران میخوانند:
نویسنده: زهرا فرامرزی
