به گزارش تیتربرتر؛ گنبد تاج‌الملک در مسجد جامع اصفهان قرار دارد و دقیقاً مقابل گنبد نظام الملک ایجاد شده‌است. مردم آن را «گنبد خاکی» نیز می‌نامند.به دلیل رقابتی که مابین تاج‌الملک و نظام‌الملک وجود داشت این گنبد به سبک رازی ساخته شد.
امروز خبری مبنی بر تخریب پشت گنبد نظام الملک منتشر شد که به آن می پردازیم.
علت تخریب پشت گنبد نظام الملک
سیدمهدی موسوی، مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان تخریب این خانه صفوی را اینگونه روایت می کند: خانه ای که درباره آن حرف می زنیم، در ضلع جنوبی مسجد جامع عتیق اصفهان قرار گرفته و حدود 35 نفر وارث دارد.
سرمایه گذاری پیدا شد که قصد داشت خانه را از آنها بخرد، اما یکی دو نفرشان حاضر به فروش نشدند و خانه تبدیل شد به پاتوق کارتن خواب ها و معتادان. اهل محل هم از این بابت خیلی شاکی بودند و همین روزها متوجه شدم که خانه خراب شده است.
پرس وجو کردم ببینم چه کسی این کار را انجام داده و شنیدم گفتند یک «خیر» برای تخریب قدم پیش گذاشته تا دیگر اینجا محل امنی برای خلاف کارها نباشد.
او پیرامون واکاوی یک تخریب پشت گنبد جهانی نظام الملک ادامه می دهد: معاون اداره کل میراث فرهنگی استان، بلافاصله پس از این رخداد با شهرداری مکاتبه کرد و اطلاع داد که این خانه اگرچه در فهرست میراث ملی ثبت نشده و جز خانه های ستاره دار هم نبود.
اما به هرحال بخشی از یکپارچگی بافت پیرامون مسجد ثبت جهانی شده جامع عتیق به آن وابسته است و از این جهت، هر اتفاقی قرار است برای آن بیفتد باید با در نظر گرفتن این مسئله باشد که تنها بازسازی عین به عین مورد قبول میراث فرهنگی است.
به زعم موسوی، تخریب این خانه و نیز، نصب بنر شهرداری روی دیوار یکی خانه های ضلع جنوب غربی مسجد جامع عتیق که از صدور مجوز برای تخریب آن خبر می دهد، هم چنین زمزمه هایی که درباره احداث گذر در این محدوده، توسعه مقبره علامه مجلسی (ره)، احداث دانشکده علوم قران و حدیث و احداث پارکینگ طبقاتی مجلسی مطرح می شود.
اگرچه در نگاه اول بی ارتباط به هم به نظر می رسند، اما در نهایت همه آنها نشان از ناآگاهی مردم و نهادهای ذی ربط نسبت به ضرورت حفظ بافت تاریخی به عنوان بخشی از هویت ملی دارند.
مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان می گوید: اصفهان بناهای تاریخی بسیاری دارد که مالک خصوصی دارند و در توان میراث فرهنگی نیست که همه آنها را ساماندهی کند.
باوجود همه انتقادهایی که به دلیل تغییر در بنای تاریخی به منظور تغییر کاربری وجود داشت، خرید این خانه ها توسط سرمایه گذار و تبدیل آن به اقامتگاه سنتی و رستوران و کافه گالری کم کم داشت باب می شد و بناها لااقل از تخریب نجات پیدا می کردند اما یک باره ویروس کرونا شیوع پیدا کرد و صنعت گردشگری را در وضعیت کما برد.
برخی از سرمایه گذاران هم به این فکر افتادند که ضرر خود را بگونه ای جبران کنند و به کارهایی نظیر احداث زیرزمین در بناهای تاریخی روی آوردند. یگان حفاظت میراث فرهنگی و گروه نظارتی معاونت میراث در تلاشند تا کمترین آسیب به بناهای تاریخی وارد شود، اما مگر می شود در این نبرد نابرابر پیروز شد؟ از سرباز بی سلاح چه انتظاری میتوان داشت؟
منظور او از نبرد نابرابر را به خوبی می توان با شنیدن این جملات دریافت: بعد از تخریب خانه صفوی پشت گنبد خواجه نظام الملک اهالی محل خیلی خوشحال شدند! ما هنوز نتوانسته ایم به عامه مردم بیاموزیم بافت تاریخی چیست، چه ارزشی دارد و خانه تاریخی، خرابه نیست.
این شادی را هنگام تخریب خانه نفیس نائل که با همدستی اهالی محل رخ داد نیز شاهد بودیم و متأسفانه باید اعلام کنم که مردم با آنچه از نسل گذشته خود برجای مانده خیلی نمی توانند ارتباط دوستانه ای برقرار کنند. ترجیح می دهند هرچه سریع تر از شر آن خلاص شوند تا یک ساختمان با آجر نمای سه سانتی جایش را بگیرد.
موسوی یادآور می شود: وقتی این بناها به محل امنی برای کارتن خواب ها و معتادها تبدیل می شوند سطحی ترین و فوری ترین نتیجه ای که از آن حاصل می شود این است که باید خانه را خراب کرد تا دیگر آنها نتوانند از این محل استفاده کنند.
مطالب مرتبط:
آخرین وضعیت بافت مسجد جامع عتیق
مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق به این سؤال که «در حال حاضر بافت تاریخی پیرامون مسجد جامع عتیق در چه وضعیتی قرار دارد؟» اینگونه پاسخ می دهد: تک دانه های با ارزشی مثل خانه امام جمعه، خانه عباس بهشتیان، عصارخانه جماله، حمام شیخ بهایی که در این محدوده قرار دارند در فهرست میراث ملی ثبت شده اند و بازار نیز تحت عنوان محور تاریخی فرهنگی اصفهان به ثبت رسیده است.
او ادامه می دهد: بخش قابل توجهی از بافت واجد ارزش و خانه های ستاره دار این محدوده، تحت تملک حوزه علمیه صاحب الزمان (عج) است که قصد دارند دانشگاه علوم قران و حدیث را در آن بنا کنند. بخش دیگری از بافت هم که سالها پیش تخریب شده، متعلق به اداره کل اوقاف و امور خیریه استان است که بحث هایی را در خصوص توسعه مقبره علامه مجلسی (ره) و احداث پارکینگ طبقاتی مطرح کرده اند.
اما هنوز طرحی در اداره کل میراث فرهنگی برای این موارد تصویب نشده و هرگونه اقدامی در این محدوده نیازمند مصوبه کمیسیون ماده پنج، مصوبه شورای فنی وزارت میراث فرهنگی و در صورت نیاز، مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی است.
موسوی خاطرنشان می کند: همانطور که مسجد جامع عتیق در طول دوره های مختلف ساخته شده، بافت پیرامونی آن نیز یادگارهایی از دوره های مختلف را در خود دارد و حتی بعضا دیوارهایی در آن هست که احتمال می دهیم از دوره سلجوقی باشد.
مدیر پایگاه جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان با بیان اینکه در کل به حفظ بافت تاریخی پیرامون این مسجد امیدواریم، می افزاید: ما می توانیم از نمونه موفق بافت جلفا برای بافت جوباره استفاده کنیم.
در جلفا این تعریف شکل گرفته که ارزش یک خانه تاریخی از یک آپارتمان بیشتر است و همین باعث شده تا هویت تاریخی فرهنگی در آن محله نمود بیشتری داشته باشد و رونق بیشتری را هم برای اهالی به ارمغان بیاورد. وقتی در جوباره فرهنگ سازی درستی شکل نگرفته، مردم هم ارزش بافت را نمی دانند و در حفظ آن سهیم نمی شوند.
او یادآور می شود: اگرچه ساخت میدان امام علی (ع) روی میدان عتیق، با شعار احیای میدان، رونق بخشی به آن و جمع آوری دست فروش ها صورت گرفته بود، اما در نهایت نه آن رونق بخشی که انتظار می رفت را موجب شد و نه دست فروشان را دور کرد! احداث زیرگذر در این محدوده باعث شد که مسجد جامع عتیق گم شود و گردشگران به سختی این میراث جهانی را در دل بازار پیدا کنند.
موسوی ادامه می دهد: تلخ است اما باید بگویم یکی از دوستان اصفهانی من در خیابان مسجد سید دنبال مسجد جامع عتیق می گشت! و خیلی از افراد آن را با مسجد امام اشتباه می گیرند حال آنکه قدمت این مسجد حداقل دو برابر آن بناست.
متأسفانه مسجد جامع عتیق اصفهان به عنوان یک مقصد برای گردشگران داخلی تعریف نشده و وقتی از مدیران گله می کنیم که چرا در برنامه ریزی های خود به این مسئله توجه نمی کنند، از یک حقیقت تلخ دیگر با این مضمون پرده برمی دارند «همان بهتر که پای گردشگر داخلی به این مجموعه نفیس باز نشود وگرنه با آن همان کاری را می کنند که با دیوارهای عالی قاپو و سی و سه پل و پل خواجو کرده اند!» اینجا هم مشکل، فرهنگ است.
مدیر پایگاه میراث جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان ابراز امیدواری می کند که شورای شهر اصفهان محور گردشگری مناسبی برای این مسجد و بافت پیرامونی آن طراحی و تعریف و اجرا کنند و توضیح می دهد که سازمان نوسازی بهسازی اصفهان طرحی مبنی بر محوطه سازی و نشان گذاری خانه های تاریخی خراب شده در کف فرش در دستور کار دارد اما هنوز آن را اجرایی نکرده است.
او می گوید: نهادهای متعددی در بافت پیرامون مسجد جامع عتیق اصفهان دخیل هستند و یک برنامه ریزی مدون و گسترده و واحد نیاز است تا اهدافی که هر یک از این نهادها در سردارند، به یک جهت هدایت شود و با آنچه مدنظر میراث فرهنگی است در تضاد نباشد.
به عقیده موسوی، تا وقتی مردم درگیر فکر نان شب هستند، خیلی به مسائلی مثل ارزش و اهمیت میراث فرهنگی و بافت تاریخی علاقه نشان نمی دهند. او ابراز امیدواری می کند که با حل مشکلات اقتصادی، سطح فرهنگ جامعه نیز ارتقا پیدا کند.
بررسی کتیبه های گنبد
گنبد دارای دو پوسته است و پوستهٔ خارجی به وسیلهٔ آجرهای زیبا پوشانده شده‌است. در داخل همین گنبد، کتیبه‌ای موجود است که سال ساخت آن ۴۸۱ ه.ق/۱۱۰۱ م ذکر شده و بانی آن تاج‌الملک معرفی شده‌است.
دو سمت این اثر باز است و تنها سمت شمالی و غربی آن بسته می‌باشد و محراب هم ندارد. به این خاطر تعدادی از باستان‌شناسان معتقدند این بنا آرامگاه، سایبان، آب‌نما یا کتابخانه بوده‌است. اما این نظریه‌ها مورد قبول واقع نشد چرا که اگر کتابخانه بود دلیلی برای بازبودن ۲ سمت گنبد نداشت و البته برای سایبان بودن هم بسیار گران بوده‌است. مدخل اصلی ورودی آن در ادوار بعدی در جانب شرقی گنبد ایجاد شد.
کتیبهٔ گنبد: کتیبهٔ این گنبد به خط کوفی ساده و از آجر برجسته است و آیهٔ ۵۴ سورهٔ اعراف بر آن نقش بسته‌است. نام بانی اثر ابوالغَنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی (ملقب به تاج‌الملک) و سال ساخت اثر ۴۸۱ ه.ق بیان شده‌است. در زیر کتیبه ۳۲ پشت بغل وجود دارد که در هر کدام از آنها ۲ کلمه به خط کوفی ساده با آجر نوشته شده‌است.
در زاویه‌های داخلی گنبد تاج‌الملک پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» آیهٔ ۷۸ و ۷۹ سورهٔ اسراء به خط کوفی ساده بر آجر برجسته نوشته شده‌است. کتیبه‌ای دیگر در ضلع جنوبی گنبد است که به خط کوفی ساده بر روی آجری برجسته «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیهٔ ۲۶ و ۲۷ سورهٔ آل عمران نقش بسته‌است.
کتیبهٔ سر گنبد خاکی: این کتیبه به خط کوفی و در دورهٔ آل مظفر ایجاد شده که مصادف با ۷۶۸ ه.ق است و از طریق این سردر مسجد به کوچه‌ای شمالی راه پیدا می‌کند. این سردر ۲ حاشیه دارد. در حاشیهٔ سمت راست آن از آیهٔ اول تا آخر سورهٔ دهر حک شده و حاشیهٔ چپ هم دوباره از آیهٔ ۲۱ تا ۲۶ همین سوره حک شده‌است و در آخر این سردر نوشته شده‌است: «تم فی شهر المحرم سنة ثمان و ستین و سبعمائه.
آنچه دیگران می خوانند:
گردآورنده: علی اکبر رضایی
