تیتربرتر؛ تراریخته با نام اختصاری GMO شناخته می‌شود به آن تراژنی یا تراژن‌زایی نیز می‌گویند به فرایند تزریق یک ژن بُرون زاد (به انگلیسی: Exogenous Gene) (که تراژن (به انگلیسی: Transgesis) خوانده می‌شود) به جانداران زنده، گفته می‌شود. به طوری که جاندار ویژگی جدیدی پیدا کند و آن را به فرزندانش منتقل کند. در فناوری تولید جانداران تراریخته، یک یا چند ژن به ژنوم طبیعی جاندار اضافه یا از آن حذف می‌شود. درصورتی که ژنی از جاندار حذف شود به جاندار حاصل «فروریخته» (به انگلیسی: Knock out) گفته می‌شود.

تراریخته چیست؟

تعریف سازمان جهانی بهداشت: گیاهان، جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیکی آن‌ها (دی‌ان‌ای) به طریقی تغییر یافته که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.

به زبان ساده واژه «تراریخته» ریشه در دست‌کاری ژنتیک محصولات مصرفی اعم از پوشاک و تغذیه دارد. در واقع محصولاتی که ساختار ژنتیکی آن‌ها از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته و یک خصوصیت ویژه در محصول ایجاد یا یک خصوصیت از آن حذف شده باشد که این تغییر هرگز در طبیعت نتواند رخ دهد را، تراریخته گویند.

میزان دیدگاه‌ها و پژوهش‌های مستند بر مفید یا مضر بودن استفاده از این محصول با یکدیگر برابر است.

کدام مواد غذایی تراریخته هستند؟

در کشور از چهار نوع روغن آفتابگردان، پالم، سویا و کلزا در تولید روغن نباتی استفاده می‌شود، گفت: روغن‌های آفتابگردان و پالم در تمام دنیا روغن‌های غیرتراریخته هستند که اکثرا برای تولید روغن‌های پخت و پز و سرخ کردنی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وی ادامه داد: در کشور دانه سویا و کلزا کشت می‌شود که با توجه به سخت گیری‌های وزارت جهاد کشاورزی، این دانه‌ها همه به صورت غیرتراریخته هستند و روغنی که از استحصال این دانه‌های داخلی در کشور تولید می‌شود نیز همه غیر تراریخته است.

دبیر انجمن صنایع روغن نباتی ایران با تاکید براینکه روغن سویا و کلزایی که از دانه‌های کشت داخل تولید می‌شود، غیرتراریخته هستند، گفت: روغن خام سویایی که از خارج وارد می‌شود، حدود ۸۰ درصد گواهی غیرتراریخته ندارند. اما نکته مهم و قابل توجه که از سوی مراکز بهداشتی مربوطه نیز اعلام شده این است که وقتی روغنی تولید و فرآیند‌های شیمیایی بر روی آن انجام می‌شود، امکان اینکه گفته شود محصول بدست آمده تراریخته است یا خیر، بسیار کم است.

بیشتربخوانید: کدام مواد غذایی با نخوردنشان لاغر می شویم؟

آیا محصولات تراریخته مضر هستند؟

دبیر انجمن صنایع روغن نباتی ایران با اشاره به اینکه هنوز در هیچ مقاله‌ای ثابت نشده که محصولات تراریخته مضر هستند و همه صحبت‌ها در حد ادعاست، اظهار کرد: وزارت بهداشت ما را مکلف کرده است که اگر روغنی تولید کردیم که سویای آن وارداتی بود و گواهی غیرتراریخته نیز نداشت، حتما از برچسب تغییرژنتیک یافته بر روی آن محصول تولید شده استفاده شود.

وضعیت موادغذایی تراریخته در ایران

در ایران مقدار، نوع، و منبع محصولات تراریخته مشخص نیست. احتمالاً پنجاه تا صد هزار هکتار زمین، زیر کشت برنج تراریخته قرار دارد. گذاشتن برچسب بر روی بسته محصول تراریخته الزامی است. در تولید ذرت بوداده از ذرت تراریخته استفاده می‌شود. گفته می‌شود که تقریباً تمام روغن مصرفی در ایران از محصولات تراریخته است. بین سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶ سالانه دست کم پنج میلیارد دلار آمریکا محصول تراریخته وارد ایران شده‌است.تاکنون چگونگی صدور مجوزهای مرتبط اعلام نشده‌است.

در پی همه گیر شدن شایعه تولید پفک تراریخته و انتشار عکس پفک نمکی مینو بعنوان محصول تراریخته، رئیس کارخانه مینو طی بیانیه ای این شایعه را تایید کرد و اعلام کرد ː "در حال حاضر بخشی از ترکیبات تمام محصولات شیرینی و شکلات، اسنک، روغن های مایع، جامد و نیمه جامد(بدون پالم) و تن ماهی همگی تراریخته هستند".

درج کلمه «تراریخته» روی محصولات

در پی تاثیر اخبار مربوط به محصولات تراریخته در افکار عمومی ، علی الخصوص صحبت های دکتر کرمی در برنامه تب تاب شبکه 3 در رابطه با ضرر های غیر قابل جبران محصولات تراریخته روی سلامتی انسان، تمامی شرکت هایی که از ترکیبات تراریخته در تولید محصولات خود استفاده میکردند عباراتی همچون «تراریخته» و «تغییر ژنتیک یافته» را روی محصولات خود چاپ کردند. از اواخر سال 98 این عبارات با توجه به تاثیر روی کاهش فروش، از روی بسیاری از محصولات حذف شدǃ

بیشتربخوانید: تاثیر تغذیه در پیشگیری از کرونا

نمونه محصولات تراژنی

(تصویری از بیسکوئیت که عنوان تراریخته روی محصول، درج شده است)

(تصویری از روغن نباتی که روی آن درج شده است: روغن کلزا (تغییر ژنتیک یافته)، آفتابگردان، سویا (تغییر ژنتیک یافته) )

(از دیگر محصولاتی که وارد بازار شده است و عنوان تغیبر ژنتیک یافته روی بخش ترکیبات این روغن سویا، درج شده است)

(روی برچسب این روغن هم، عنوان « تراریخته » دیده می شود. در ترکیبات، قید شده است روغن سویا، تراریخته است. به کد ردیابی استاندارد و برچسب سازمان غذا و دارو، همیشه توجه کنید)

(روی این پفت هم که سال نود و هفت به بازار عرضه شده است، عنوان تغیر یافته ژنتیکی درج شده  است)

شبکه شمس (شبکه محصول سالم) زیر نظر ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری فعالیت دارد و به رتبه بندی محصولات کشاورزی و ارتقای سلامت غذایی کشور مشغول است و برای محصولات اصلاح ژنتیک شده، اولویت الف تعیین کرده است.

این شبکه با ۹ هزار مرکز در ۳۱  استان کشور در ارتباط است. شمس وزارت بهداشت با شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی (شمس) مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری، فرق دارد.

در ایران، تولید گل های زینتنی، بازار پنج هزار میلیارد تومانی با بازار صادراتی تضمین شده دارد و یکی از دلایل عدم ترغیب کشاورزان به تولید محصولات تراریخته و سرمایه گذاری روی آن، جذابیت بازارهای موازی است. با این حال، سم فروش ها نیز نگران کاهش فروش با اصلاح ژنتیکی محصولات کشاورزی و کاهش نیاز به مصرف سموم هستند و قطعا، در این مسیر، چالش آفرینی می کنند.

مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی کشاورزی مثل نانوفناوری و فناوری اطلاعات و ارتباطات، آینده علم و اقتصاد دانش بنیان جهان را در نخستین سده هزاره سوم میلادی، تحت تاثیر قرار داده است و نقش ژرف و شگرفی در تامین غذای مردم کره زمین ایفا می کنند. اگر به دنبال کسب و کارهای پر بازده و موثر با بالاترین سطح اثربخشی در قرن بیست و یکم هستید، بیزینس های مرتبط با سه صنعت میان رشته ای فوق الذکر، بایستی آرمان شما باشد.

چه اتفاقی در حال رخ دادن است؟

چرا بشر به سمت دست کاری ژنتیکی محصولات کشاورزی روی اورد؟ یکی از پاسخ ها این است که جمعیت کره زمین در حال افزایش بوده و مصرف ساکنان کره زمین، به شدت روند صعودی پیدا کرده و زمین، جوابگوی این حجم از تقاضا نیست. از طرفی، آب و خاک و کود و منابعی که به زمین برای برداشت محصول داده می شود، بر  اساس هزینه فایده، باید برای صنعت کشاورزی و فعالانش صرف کند تا قیمت تمام شده، کاهش یابد.

نویسنده: علی اکبررضایی