مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است که در محله ی گود عربان و در نزدیکی مسجد مشهور شاه­چراغ قرار گرفته است. این بنا به دستور میرزا حسن علی ملقب به نصیرالملک، یکی از بزرگان سلسله ی قاجار و به دست محمد حسن معمار ساخته شده است. زیربنای مسجد برابر با ۲۲۱۲ متر مربع و مدت ساخت آن حدود ۱۲ سال (از سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ خورشیدی) بوده است.

مسجد دارای صحنی وسیع است. تمام قسمت های مسجد شامل سردر ورودی ها، شبستان ها، ایوان ها، طاق نماها و گلدسته ها سرشار از تزئینات معماری، کاشی­کاری، سنگ تراشی، آجرکاری و شیشه های رنگی زیبا و چشمگیری است که این مسجد را به یکی از زیباترین مساجد ایران تبدیل کرده است.

آشنایی بیشتر با  این مسجد

این شاهکار معماری ایرانی - اسلامی در همان ابتدا شما را محو تماشای خود می کند؛ همین که به در چوبی آن می رسید چشم تان به کاشی کاری گل سرخ، گل زنبق شیراز و مقرنس ها می افتد و در همان ثانیه های اول عاشق این مسجد می شوید. آنچه در این بنا بسیار به چشم می آید، استفاده از کاشی های صورتی رنگ است و همین مساله باعث شده تا لقب مسجد صورتی را به آن بدهند.

پس از عبور از هشتی و ورود به حیاط چهارگوش، همه چیز همانند دیگر مساجد ایران به نظر می رسد؛ طرح های زیبای کاشی کاری، حوض مستطیل شکل میان حیاط و ... همه و همه چیزهایی هستند که در اکثر مساجد تاریخی ایران یافت می شوند و دیدن‌شان خیلی دور از انتظار نیست. کمی بعد که پای‌تان به درون شبستان برسد تازه متوجه تفاوت این بنای مذهبی می شوید؛ شیشه های رنگی مسجد نور خورشید را از خودشان عبور می دهند و بازی رنگ ها را در مسجد به راه می اندازند.

این مسجد پس از گذشت بیش از 150 سال هنوز هم برای عبادت مردم مورد استفاده قرار می گیرد و زیبایی ها و جلوه منحصر به فرد آن باعث شده تا نامش از بهمن ماه ۱۳۳۴ با  شماره ۳۶۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

راه دسترسی به مسجد

مسجد نصیرالملک در محله گود عربان قرار دارد که در قدیم به محله اسحاق بیگ معروف بود. این محله در جنوب خیابان لطفعلی خان زند واقع شده است. 

آدرس: استان فارس، شهر شیراز، خیابان لطفعلی خان زند، کوچه نصیرالملک

اگر می خواهید با وسایل حمل و نقل عمومی به مسجد نصیرالملک بروید یکی از راه های زیر را انتخاب کنید:

مترو: با مترو خودتان را به ایستگاه ولی‌عصر واقع در خط 1 متروی شیراز برسانید. ادامه مسیر تا مسجد نصیر الملک شیراز حدود 1.5 کیلومتر است که می توانید آن را با تاکسی طی کنید.

اتوبوس: سوار بر اتوبوس های خط پایانه ولی عصر - پایانه نمازی شوید که در مسیر رفت و برگشت از ایستگاه های مصدق، درب شیخ، لطفعلی خان، سه راه احمدی، سه راه نمازی، چهارراه مشیر، چهاراه خیرات، پارامونت، مشیر فاطمی، علوم پزشکی، کریم خان زند غربی و مهندسی عبور می کند. برای رسیدن به مسجد نصیرالملک در ایستگاه چهارراه مشیر پیاده شوید.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: شش ماه اول سال از ساعت 7:30 تا 19:00 و شش ماه دوم سال از ساعت 7:00 تا 17:30

روزهای تعطیل: عاشورا و تاسوعای حسینی، اربعین، سی‌ام صفر، اول شوال (عید فطر)، 21‌ام ماه رمضان

تاریخچه مسجد نصیرالملک

به حکومت رسیدن سلسله صفویه در ایران موجب به وجود آمدن حکومتی شد که در ایران بعد از سلسله ساسانیان به خود ندیده بودکه سازمان فرقه ای(شیعه) و تشکیلات منظبط ناشی از آن باعث شد که این دولت بر تمام شئون زندگی مرم مسلط شود. اوج گرفتن حیات عقلی شیعه در این دوره که ملازم با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مراکز عمده آن روزگار به ویژه اصفهان و تبادل آراء و افکار آنان است، دوره جدیدی را در زمینه حکمت و فلسفه شیعه به همراه داشت و جلوه ای از تمدن را در این کشور پایه گذاری کرد و حکومت بنا به سنت‌های گذشته، سازماندهی، راه اندازی و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی را عمدا بر عهده گرفت در واقع سیاست‌های دنبال شده توسط آنان را می‌توان الهام گرفته از سیاست‌های ساسانیان دانست. 

آنچه مشخص است که دولت صفوی جمع‌بندی از تاریخ چند هزارساله ایران بوده که مکتبی را تحت عنوان اصفهانی را از جمع‌بندی ماهرانه فلسفه، هنر ، معماری و شهر سازی روز گار کهن ارائه کرد و آن را با توجه به مصادیق و مفاهیم روز خود به جامعه معرفی کرد. از مظاهر بارز این دوره و آثار شکوهمند آن که هنوز هم در سر تا سر ایران نمود دارد، این است که یکی شبکه راه‌های عمودبرهم بوده، که از کوهستان‌ها به داخل کویرها و نمکزارها گسترش یافته بود و دیگر ساختن رباط‌ها و کاروانسراهای بزرگ و توقفگاه‌های آبرومند، کاخ‌ها و بستان‌های زیبا و خوش منظر که در فواصل راه‌ها دانست، که در آن‌ها همه گونه وسائل آسایش و رفاه مردم فراهم آمده بود.

شیوه معماری اصفهانی آن را به دوره تقسیم کرده‌اند که دوره اول که در زمان حکومت صفویه بود را دوره شکوفایی آن و دوره دوم را که از زمان حکوت نادر آغاز و پس از زندیه با سلسه قاجاریه به اتمام می‌رسد که این دوره را دوره انحطاط معماری صفویه می‌دانند که ورود معماری اروپایی در زمان قاجاریه از مهم‌ترین دلایل انحطاط آن است. معماری در آن زمان افشاریه به علت لشکرکشی‌های پیاپی و عدم رسیدگی به مسائل داخلی کشور ،آثار قابل توجه برای ارائه ندارد و در زمان زندیه هم به علت تمر کز حکومت در شیراز اکثر تاثیرات آن در شیراز پدیدار شد و در زمان قاجار نیز به علت مسایل فنی و نبود نیروی کافی برای ساخت به صورت گذشته به آرامی کشور را از روند معماری ایرانی خارج کرد.

در سال 1293 هجری قمری حاکم فارس، میرزا حسن علی خان، ملقب به نصیرالملک تصمیم گرفت مسجدی از خود به یادگار بگذارد، به همین جهت دستور ساخت مسجد نصیرالملک را صادر کرد. بر پایه کتیبه سردر این بنا حاج محمد حسن معمار و میرزا رضا کاشی گر ساخت مسجد را برعهده داشته اند. هزینه ساخت این مسجد نیز از محل خمس و زکات مردم تامین شد که روحانیان آن دوران از دریافت نقدی آن سرباز زده بودند.

پس از گذشت 12 سال از شروع ساخت، در سال 1304 هجری قمری ساخت مسجد نصیرالملک به پایان رسید؛ اما خبری از شیشه های رنگی در آن نبود و در و پنجره های رنگین شبستان در سال ۱۳۴۸ توسط استاد حاج میرزا آیت ساخته شدند. این مسجد در ابتدا مجموعه ای شامل یک مسجد، یک خانه، یک گرمابه و یک انبار بود؛ اما قسمت بزرگی از آن شامل اندرونی و ورودی خانه، گرمابه، آب انبار و فضای بین خانه و مسجد در جریان ساخت خیابان جدید لطفعلی خان زند از بین رفت و امروزه اثری از آن دیده نمی شود.

در برخی آثار و نوشته های تاریخی از مسجد نصیرالملک نام برده شده است. به عنوان مثال کتاب فارسنامه ناصری درباره این مسجد چنین توصیفی ارایه می دهد:

در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون‌های سنگی، شبستان و دریاچه (حوض) و صحن، مانند مسجد مشیر الملک و بلکه اندکی بزرگ‌تر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که بر محاسن آن افزوده است. مرمت و نگهداری این مسجد باشکوه از سال ها پیش آغاز شده و تا به امروز 2 دوره تعمیرات را پشت سر گذاشته است:

دوره اول حدود ۷۰ سال قبل برای تعمیر پوشش کف

دوره دوم از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۵

امروزه نیز این بازسازی ها کم و بیش ادامه دارد و هزینه آن از درآمد موقوفات مسجد و موقوفه شخص نصیرالملک تامین می شود.

اشارات متون تاریخی به مسجد نصیر الملک

در کتاب فارسنامه ناصری به این مسجد اشاراتی بدین گونه شده است: در استحکام بنیان و سنگ ازاره و ستون‌های سنگی، شبستان و دریاچه(حوض) و صحن، مانند مسجد مشیر الملک و بلکه اندکی بزرگ‌تر است و بعضی تصرفات تازه در آن افزوده که بر محاسن آن افزوده است. در کتاب آثار العجم به این مسجد اشاره و فضاهای آن توصیف شده است. مسجدنصیرالملک در سال ۱۳۵۸ توسط انجمن آثار ملی و باستان شناسی ایران به شماره‌ی ۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معماری مسجد نصیرالملک 

مسجد نصیرالملک در زمینی به وسعت 2890 مترمربع بنا شده و زیربنای آن 2216 مترمربع است. یکی از ویژگی های بارز مسجد نصیرالملک کاشی کاری و مقرنس کاری چشم نواز آن است و از این حیث به عنوان ارزنده‌ترین مسجد ایران شناخته می شود. نکته جالب توجه، نبود گنبد در این مسجد است که نشان می دهد این بنای مذهبی، کاملا شخصی بوده و عموم مردم از آن استفاده نمی کردند.

کاشی کاری این مسجد بسیار تماشایی است و نمونه آن در جای دیگری دیده نمی شود. یکی از ویژگی های این کاشی کاری استفاده از رنگ صورتی به عنوان رنگ غالب است که در هیچ مسجد ایرانی دیگری به چشم نمی خورد. مقرنس کاری مسجد نصیرالملک نیز در نوع خود بی نظیر و ظرافت آن مثال زدنی است. ساختار شبستان و استفاده از شیشه های رنگی در آن نیز از جمله جلوه های افسونگر این مسجد به شمار می رود. 

بخش های مختلف مسجد نصیرالملک

1- ورودی مسجد

مسجد نصیرالملک دارای دو ورودی است که به کوچه جنوبی و امامزاده مجاور آن مرتبط می شوند. ورودی اصلی دارای در بزرگ چوبی است که قابی سنگی با تزیینات اسلیمی و سنگ یک پارچه بزرگی دارد و روی آن یک قوس پنج اُو هفت (نوعی قوس تیز) ایجاد شده است. بالای قابِ دَر، شعری از شوریده شیرازی به چشم می خورد که بر روی سنگ مرمر نقش بسته و نام سازنده مسجد و سال اتمام آن را نیز نشان می دهد. این ورودی طاق نمای بزرگی دارد که سقف آن با مقرنس کاری و کاشی های هفت رنگ تزیین شده و ازاره (1) آن از سنگ گندمک (2) است. این کاشی ها بیشتر به رنگ آبی و صورتی هستند و در کنار هم نقوش گل سرخ و زنبق شیراز را ایجاد کرده اند.

 این سردر دارای دو جرز یا دیوار است که هر یک به سه قسمت تقسیم شده اند و در بالای آن ها یک تابلو با کاشی هفت رنگ قرار دارد.

2- هشتی

پس از عبور از ورودی اصلی مسجد به هشتی می رسیم؛ فضایی نیمه تاریک که نور محدود آن از طریق درگاه یا پنجره مشبک تامین می شود. این قسمت در معماری ایرانی جایگاه خاصی دارد و در بیشتر بناها اعم از مذهبی و غیرمذهبی دیده می شود. دید مبهم در هشتی باعث حفظ فضای درونی ساختمان از دید غریبه ها می شود؛ اما در بناهایی همچون مسجد بیننده را تحریک و کنجکاوی او را بر می انگیزد.

هشتی مسجد نصیرالملک با آجر ساخته شده و درست همانند در ورودی، تابلویی از کاشی در آن وجود دارد که در پایین آن شعر معروف سعدی و نام معمار نقش بسته است.

3- دالان یا راهرو

یکی دیگر از عناصر شاخص معماری ایرانی وجود دالان یا راهرو است که در مسجد نصیرالملک هم به چشم می خورد. هشتی این مسجد با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی منتهی می شود که تقریبا فاقد نور است. راز استفاده از دالان در سازه های قدیمی این است که فرد از هشتی به فضایی تاریک هدایت شود و در گذر از آن چشمانش به نبود نور عادت کنند و سپس در نهایت حیاطی چشم نواز پیش رویش قرار گیرد. رسیدن به حیاط پرنور پس از یک دالان تاریک مفهوم غرق شدن در نور را تداعی می کند و پایانی برای سیاهی ها به شمار می رود. 

4- حیاط و نمای مسجد

حیاط مسجد نصیرالملک به شکل یک چهارگوش طراحی شده و در سمت شمال ساختمان مسجد واقع شده است. در میان حیاط حوضی به ابعاد ۴/۵ در ۱۶/۵ متر به چشم می خورد که درست در مقابل ایوان مسجد قرار دارد. در فصول گرم تر سال مثل بهار و تابستان گلدان‌های شمعدانی در پیرامون این حوض قرار می دهند که طراوتی خاص به حیاط می بخشد. دور تا دور ساختمان مسجد با کاشی های هفت رنگ پوشیده شده و جلوه ای چشم نواز را ایجاد کرده است.

5- طاق نماها

این مسجد دو ایوان کم عرض یا طاق نما دارد که در بسیاری منابع با نام ایوان از آنها یاد شده است. این دو بخش روبه روی هم قرار دارند اما شبیه هم نیستند و عبارتند از:

طاق نمای شمالی 

طاق نمای شمالی با نام طاق مروارید یا شاه نشین شناخته می شود و با 8 متر ارتفاع به صورت کانه پوش (1) ساخته شده است. همه تصور می کنند که زیباترین قسمت این مسجد، شبستان آن است که شیشه های رنگی دارد؛ اما در واقع این ایوان مروارید است که از نظر معماری و طرح های به کار رفته به عنوان تماشایی ترین بخش مسجد نصیرالملک شناخته می شود. 

داخل و بیرون این طاق نما با کاشی هفت رنگ تزیین شده و بر جای جای آن آیات قرآنی به چشم می خورد. ورودی این ایوان از دو طاق نمای کوچک میسر است که در سمت چپ و راست قرار دارد. سه نیم طاق در سه طرف این قسمت وجود دارد و از سمت چهارم به صحن راه پیدا می کند. این ایوان دارای ۴ غرفه است که در سمت چپ و راست و در طبقه دوم قرار دارند و در سمت چپ تاریخ ۱۲۹۹ ه.ق حک شده است. در لابه لای آجرهای بدنه این طاق چوب هایی به کار گذاشته اند تا از آسیب به بنا در هنگام زلزله جلوگیری کنند.

سقف طاق نمای مروارید مقرنس کاری شده است و نمونه ای از سقف های پنج کاسه ای به شمار می رود. در سال های دور به این ایوان “پن کاسه” نیز می گفتند اما به تدریج نام مروارید را بر آن نهادند. دلیل این نامگذاری تورفتگی ایجاد شده در طاق‌های آن است؛ بد نیست بدانید به حالت تورفتگی صدف که مروارید درون آن قرار می‌گیرد پن کاسه گفته می شود. 

طاق نمای جنوبی

طاق نمای جنوبی دارای کاربری خاصی نیست و تنها به منظور قرینه سازی با ایوان شمالی ایجاد شده است. این طاق نما ارتفاعی کمتر از طاق مروارید دارد و تمام سطح بیرونی و داخلی آن به کاشی کاری و سقف آن نیز مانند طاق شمالی به مقرنس‌کاری مزین است. دو گلدسته بر فراز این طاق نما دیده می شود که باعث شده تا طاق نمای جنوبی و شمالی با هم تقارن نداشته باشند.

در دو طرف طاق نمای اصلی، دو طاق نمای کوچک تر به چشم می خورد که در هر یک از آنها یک در وجود دارد که هم اندازه نیستند و یکی از این آنها به داخل اتاق کوچک و دیگری به گلدسته‌ها راه پیدا می کند. همین مساله تقارن در طاق نمای جنوبی را برهم زده است. 

6- شبستان ها

شبستان به فضایی مسقف در مساجد گفته می شود که ستون های یک شکل و موازی دارد و از یک طرف به صحن یا حیاط مرکزی مسجد پیدا می کند. مسجد نصیرالملک دو شبستان دارد که بر خلاف بیشتر مساجد به خاطر جهت گیری ساختمان، در امتداد محور قبله قرار گرفته اند. در ادامه به معرفی این شبستان ها می پردازیم:

شکوه سادگی

شبستان شرقی یک شبستان زمستانه محسوب می شود که موزه اوقاف در آن برپاست و از ایوان جلوی آن قابل دسترسی است. این ایوان با ۸ طاق نما از حیاط مسجد جدا شده و 6 متر عرض و ۷ جرز آجری دارد. آیات قرآنی و کاشی کاری هایی با نقش گل و بوته بر دیوار و پیشانی طاق نما جلوه خاصی به این ایوان بخشیده و آن را آراسته کرده اند.

7 ستون بدون طرح و ساده در شبستان شرقی دیده می شود که در وسط فضا و در یک ردیف قرار دارند و سقف نیز با کاشی کاری معقلی مزین شده است. در کاشی کاری معقلی، کاشی های کوچک را در کنار هم می چینند تا نقش مورد نظر به دست آید.

در پشت شبستان شرقی دری وجود دارد که به چاه بزرگی موسوم به گاو چاه یا گاورو باز می شود. گاو چاه به چاه هایی اطلاق می شود که با استفاده از حیوانات از آن آب می کشیدند. در تابستان ها، گاوها را به چاه می بستند و آب مورد نیاز برای آبیاری و شرب را از آن به دست می آوردند. این قسمت در مسجد نصیرالملک محل نگهداری و هدایت حیوان آبکش بوده است. حیوان سطل آب را از چاه می کشیده و در یک حوضچه خالی می کرده تا از فواره حیاط بیرون بزند.

یک دالان از دیگر عناصری است که در این فضا به چشم می خورد. نام محمد حسن معمار و محمدرضا کاشی پز که از معماران و سازندگان مسجد بوده‌ اند در این قسمت و بر روی یک تابلو دیده می شود و از سال ۱۲۹۳ ه.ق به عنوان تاریخ شروع و ۱۳۰۵ ه.ق به عنوان تاریخ پایان یاد شده است. شعر زیر از سعدی در پایین این تابلو نقش بسته است:

تماشایی ترین قسمت مسجد

تماشایی ترین قسمت مسجد نصیرالملک، شبستان غربی یا شبستان تابستانه آن است که یکی از زیباترین شبستان های مساجد ایران به شمار می رود. در این قسمت از سنگ گندمک استفاده شده و در سنگ تراشی و تزیین آن الگوبرداری از مسجد وکیل شیراز به چشم می خورد. پوشش های مدور یا عرقچین  ها در بین تویزه های این شبستان ارتفاع کمی دارند اما بسیار زیبا به نظر می رسند.

طاق و دیوارهای شبستان غربی با کاشی کاری های زیبا مزین شده و کف مسجد پوشیده از کاشی‌های فیروزه‌ای و نمای آن نیز آجری است. در سقف نیز نقش گل و بوته و نقوش اسلیمی و آیات قرآنی به خط ثلث عالی به چشم می خورد.

در گذشته نقاشی‌هایی از گل سرخ نیز در این شبستان دیده می شد؛ اما در تعمیرات حدود 70 سال پیش، با کاشی فیروزه‌ای روی آن را پوشاندند.

از تزیینات چشم نواز که بگذریم، اولین نکته در مورد این شبستان ستون های سنگی آن است که در دو ردیف 6 تایی قرار گرفته اند و تعداد آنها به نیت دوازده امام به 12 عدد می رسد. این ستون های قطور، طرحی مارپیچ دارند و یکی از زیباترین ستون های اماکن تاریخی شیراز به شمار می روند.

هفت طاقِ چشمه‌ای در بین هر دو ستون قرار گرفته و در انتها محراب زیبایی وجود دارد که با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه چوبی شبستان ایجاد شده است. جنس کف محراب از مرمر است و سطح آن پایین تر از کف شبستان قرار دارد.

این شبستان، هفت در چوبی با شیشه‌های رنگارنگ دارد که رو به صحن باز می شوند. مسجد نصیرالملک شهرتش را مدیون همین شیشه های رنگی است که به هنگام تابش آفتاب نمایشی بی نظیر به راه می اندازند. این جلوه رنگین کمانی کاری از استاد حاج میرزا آیت است و هر چشمی را به خود خیره می کند.

بهترین زمان بازدید از مسجد نصیرالملک

بهترین زمان برای دیدن بازی رنگ و نور در این مسجد قبل از ساعت 9:00 است. بسیاری از گردشگران ساعت 8:00 تا 10:00 را فرصت خوبی برای بازدید از مسجد نصیرالملک می دانند؛ با وجود اینکه شلوغی مسجد ممکن است آزاردهنده باشد؛ اما به دیدن رنگ های زیبای آن می ارزد.

 بهترین زمان عکاسی در مسجد نصیرالملک

اگر به دنبال شکار یک عکس تماشایی از شبستان غربی مسجد نصیرالملک هستید، از نیمه فصل پاییز تا نیمه زمستان به شیراز بروید چرا که تابش مایل خورشید در این روزها بهترین شرایط نوری را برای عکاسی ایجاد می کند.

برای ثبت یک عکس شاهکار باید سحرخیز باشید و ساعت 7:00 تا 9:00 در شبستان حاضر شوید؛ چرا که بیشترین حجم نوری در این زمان است.

اگر هدف‌تان ثبت یک تصویر حیرت انگیز از طاق مروارید است، بعدازظهر به مسجد بروید چرا که نور به سمت طاق مروارید می تابد و آن را زیباتر از همیشه جلوه می دهد.

مقاله مرتبط: کندوان تنها روستای صخره ای قابل سکونت در جهان