گذری بر مسجد کبود
در میان یکی از آثار ارزشمند معماری ایران به مسجد کبود یا مسجد جهانشاه تبریز می رسیم که معماری متفاوتی نسبت یه دیگر مساجد ایران دارد. علاقمندان به آثار هنری عاشق این بنای تاریخی هستند چون در آن کاشیهای معرق فیروزه ای و لاجوردی، انواع خطوط عالی و طرحهای بدیع هندسی و اسلیمی در کنار هم یک نمونه بی بدیل معماری را خلق کرده است. این بنای زیبا در قرن نهم هجری قمری ساخته شده و معماران خبره طوری کاشی کاری های متنوع را در کنار نقش و نگارهای ظریف و زیبا قرار داده اند که رنگ های هماهنگی شکل بگیرد و اینجا در نظر خیلی ها به فیروزه اسلام شهره شود هرچند که این مسجد نام های دیگری مثل گوی مسجد، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه هم دارد.
این مسجد آنقدر زیبا و جذاب است که با وجود همه ی صدماتی که در این مدت دیده اما هنوز هم هنر دوستان را شگفت زده می کند. چیزی که این مسجد را تا این حد معروف و زیبا کرده استفاده از کاشی های معرق و نقش و نگارهای پرجزئیاتی است که در طراحی داخلی و خارجی آن به کار رفته و اثری اعجاز انگیز را خلق کرده است.
اگر به پیرامون شبستان بزرگ نگاه کنید برجستگی هایی از آیه های کامل سوره فتح را می بینید که این طور که به نظر می آید به این دلیل زینت بخش شبستان شده تا یادبودی از پیروزهای جهانشاه باشد. حتی بر روی کتیبه ی سر در هم اسم جهانشاه حک شده که قبلا با روکشی از طلا پوشیده شده بود. پیرامون گنبدخانه ی مسجد را شبستان در بر گرفته و مسجد هیچ میانسرایی ندارد. مسجد کبود تبریز با مسجد گوهر شاه مشهد قابل مقایسه است چون هر دوی آن ها در یک دوره ی تاریخی ساخته شده اند. معمار مسجد کبود آن را به گونه ای ساخته که کاملا با آب و هوای تبریز سازگار باشد و در هر دوره ای از سال بشود از تمام قسمت های آن استفاده کرد.
تاریخچه مسجد کبود
مسجد کبود در سال ۸۷۰ هجری قمری به دستور ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف که قدرتمندترین حکمران سلسله ترکمانان قراقویونلو بود ساخته شد و از برجسته ترین شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می رود. اگر در هنگام ورود به مسجد به کتیبه ی بالای سر در نگاهی بیندازید اطلاعاتی درباره ی این مسجد را می بینید، طبق این کتیبه مسجد در سال ۸۷۰ هجری قمری ساخته شده اما این طور که معلوم است این تاریخ مربوط به زمان تمام شدن کاشی کاری های سر در بوده و ساخت مسجد چندین سال زودتر شروع شده است.
- بیشتر بدانید
- مکانهای دیدنی استان آذربایجان شرقی - روستای کندوان
- مکانهای دیدنی استان آذربایجان شرقی - قلعه بابک
- مکانهای دیدنی استان آذربایجان شرقی - خانه و موزه مشروطه
- مکانهای دیدنی استان آذربایجان شرقی - ارگ علیشاه
در زلزله ای که در سال ۱۱۹۳ هجری قمری اتفاق افتاد بنای این مسجد آسیب های زیادی دید و حتی گنبد آن هم ریزش کرد و امروز از آن فقط یک سردر و چند پایه به جای مانده است اما همین باقی مانده های کم هم به خوبی شکوه و هنر معماری این مسجد را نشان می دهند. مرمت قسمت های باقی مانده مسجد در سال ۱۳۱۸ شروع و چندین سال بعد در سال ۱۳۵۵ تمام شد. کار بازسازی گنبد اصلی به دست مرحوم استاد رضا معماران انجام شد و کاشی کاری های داخلی و خارجی اش هنوز هم در دست انجام است.
این مسجد منحصربفرد نماینده ای از معماری کهن ایرانی ست و تنها اثر به جای مانده از دورەی فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آن ها یعنی تبریز است. این مسجد آنقدر زیبا و جذاب است که با وجود همه ی صدماتی که در این مدت دیده اما هنوز هم هنر دوستان را شگفت زده می کند. چیزی که این مسجد را تا این حد معروف و زیبا کرده استفاده از کاشی های معرق و نقش و نگارهای پرجزئیاتی است که در طراحی داخلی و خارجی آن به کار رفته و اثری اعجاز انگیز را خلق کرده است.
این مسجد در ابتدا فقط یک مسجد تنها نبود و در مجموعه مظفریه در کنار صحن، خانقاه و کتابخانه قرار داشت اما امروز همه ی قسمت های دیگر به جز این مسجد از بین رفته اند. بیشتر قسمت های مسجد کبود از آجر ساخته شده هرچند که در قسمت هایی از آن سنگ های کمیاب هم استفاده شده است. با نگاهی به بقایای مسجد کاملا مشخص است که همه ی آجرها با گچ بند کشی شده اند. این مسجد یک صحن مربعی، حوض بزرگی برای وضو و شبستان های زیبایی در طرفین دارد. بنای اصلی مسجد که طرحی مربعی شکل دارد درست در جلوی صحن برپا شده که در گذشته گنبدی آجری روی آن را پوشانده بود.
معماری مسجد کبود
در ساخت بنای عظیم مسجد کبود از مهندسان متعددی استفاده شده است و معماری بنایی با آن عظمت، شبستان گنبدوار و حجرات جانبی، خبر از آگاهی سازندگان آن به علوم مختلف از جمله هندسه و ریاضی می دهد.
به اعتقاد استاد طباطبایی کاشیکاری دقیق این بنـا و خطوط باعظمت به کاررفته و گل های اسلیمی، همه این مطلب را تایید می کنند و هنرمندان سازنده و پردازنده مسجد کبود از انواع کاشی های لاجوردی فیروزه ای نفیس و به غایت مرغوب در قطعات ظریف و هنرمندانه، شیوه معرق کاری معقلی پخته که از والاترین شیوه کاشیکاری با تلفیق آجرکاری در جهان اسلام حتی دوره درخشان هنر ایرانی یعنی عصر طلایی صفویه است، بهره برده اند.
استاد حسین نخجوانی از محققان تاریخ کهن آذربایجان نیز معتقد است، طرح ها، نقوش و کتیبه های مسجد تاریخی کبود تبریز واقعا بی نظیر است و در دو طرف ورودی مسجد ، ظریف ترین و پرکارترین نوع کاشی معرق عالم وجود دارد که تا حال نظیرش را ندیده اند. عرض خطوط سفید گل ها از دو میلی متر تا 3 میلی متر تغییر می کند و در قسمت وسط کلام ، قال الله تعالی در متن آبی و به خط کوفی تزیین سفید رنگ میان پر مشکی در قسمت پایین در متن آبی و طلایی با ظریف ترین گل های سفید و لچک مشکی با همان ظرافت، معرق کاری شده اند .
به نظر استاد نخجوانی از دیگر ویژگیهای مسجد کبود قرار گرفتن آرامگاه خانوادگی سلطان جهانشاه آخرین فرمانروای سلسله قراقویونلوها در آن است که از نظر بافت ساختمانی و معماری ، نوعی الحاقیه محسوب می شود و این بخش ، پیوندی ناگسستنی با مسجد دارد تا وارد شونده با تاثیرپذیری که از فضای ملکوتی صحن مسجد می گیرد با خلوص نیت و آرامش باطنی در محل حضور یافته و آرزوی آمرزش ابدی برای خفتگان درون خاک سردابه آرامگاه می نماید.
صبوری پژوهشگر مساجد تاریخی ایران نیز درباره مسجد کبود می گوید: سر در اصلی این مسجد با کاشی کاری معرق و کتیبه هایی زیبا با خط ثلث و تابلوهایی با خطی کوفی شامل سوره هایی از کلام الله مجید از کامل ترین نمونه های معرق دوران معماری اسلامی به شمار می رود و در داخل مسجد نیز آنچه همه را مبهوت می کند آرامگاه داخل مسجد بود که هنرمند با چیره دستی تمام از کاشی های لاجوردی ماهرانه استفاده می کند به طوری که هر بیننده ای را جذب می کند.
گنبد عظیم این مسجد دلها را می رباید و با دقت در این گنبد و تقسیم وزن سنگین آن روی پایه های متعدد به استفاده از علم مهندسی هندسه از سوی هنرمندان ایرانی در دوره تیموریان پی می بریم و همچنین با دقت در نقشه مسجد کبود در می یابیم که در احداث این مسجد از نقشه ای کاملا هندسی و منحصر به فرد استفاده شد که هیچ گونه شباهتی با مساجد احداث شده تیموریان ندارد که تمام مسقف ساخته شده و آب و هوای کوهستانی تبریز چنین تدبیری را ایجاب می کرد.
نمای مسجد با سردرب کاشیکاری شده، شکوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری است. سنگهای ساختمانی نادری در آن به کاررفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود که آجرها با گچ بند کشی شده است. صحن مربع شکل، حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده ومربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود، که ریخته است. تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.کف مسجد کاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است که قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.
اگر نمازگاه را که شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا کنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می آید.
آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد. سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است؛ دو پایه بزرگ که طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است. حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشکیل می دهد.همه هنرها در کار تزیین این سردر به کار گرفته شده است.