تیتربرتر: واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است، ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و جشن بزرگی برپا می‌کنند. 

گفته شده است در ایران باستان به خاطر اینکه روز را به کشت و کار می گذراندند آفریده فردا محسوب می شده اما شب که پر از سکوت و تاریکی مطلق بود و دزدی ها و کشتار ها در آن انجام می گرفت بنابر این نوشته شده است که اهریمن به وجود آورنده آن است.

به همین منظور ایرانیان با روشن کردن آتش و روشنایی بخشیدن به خانه ها این شب را بی آزار به صبح می رساندند تا از گزند جادوگران، نیروی اورمزدی، پریان و دیوان در امان باشند، چراکه بر این باورند که مکانی که در آن آتش روشن شود آنها نمی توانند به آن خانه راه یابند، به همین خاطر یک نفر که نام آتروپات به او داده بودند را مسئول روشن نگه داشتن آتش می کردند.

تاریخچه شکل گیری شب یلدا

در سنت زرتشت، طولانی‌ترین و تاریک ترین شب سال را یک روز ناخوشایند می‌دانستند، و روش‌هایی که امروزه هم در این شب انجام می‌شود، در اصل برای دور شدن از این ناخوشایندی و بلایا بود. در آن موقع تصور می‌شد که نیروهای شیطانی در این شب طولانی به اوج می‌رسند.

به همین دلیل به مردم سفارش می‌کردند که بیشتر شب را بیدار نمانند، تا ناخوشی به سراغ آنها نیاید. مردم نیز دور هم جمع می‌شدند و آخرین میوه‌های تابستان خود را با هم می‌خوردند و اینگونه خود را سرگرم می‌کردند تا از بدبختی دور شوند.

اگرچه امروزه اهمیت مذهبی شب یلدا از بین رفته اما در فرهنگ ایرانی سنت شب زنده داری جشن و دورهمی آن و بسیاری از رسوم دیگر شب یلدا هنوز هم پابرجاست.

نام یلدا و شب چله

واژه یلدا از ریشه سریانی برگرفته شده است و معنی آن میلاد و ولادت می باشد. یعنی ولادت و میلاد خورشید. ناتالیس آنویکتوس به معنی روز تولد مهر شکست ناپذیر نامی است که رومیان به آن گذاشته اند. در برهان قاطع سال 1015 قمری نوشته شده است که:«یلدا شب آخر پاییز و شب اول زمستان می باشد که اول جدی و آخر قوس است و آن درازترین شب هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جَدی تحویل می کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می باشد و بعضی گفته اند شب یلدا یازدهم جدی است.

اولین جشن شب یلدا چه زمانی بوده است؟

اولین روزی که جشن شب چله را در ایران به طور رسمی معرفی کردند و درتقویم یادداشت کردند در زمان داریوش یکم می‌باشد و آن روز در تقویم‌های رسمی مصر و بابل نیز ثبت شده است.

ایرانیان باستان نیز می‌گفتند که یلدا شب میلاد مهر و دوستی و محبت است. ایرانیان در زمان قدیم اعتقاد داشتند که خورشید در این شب شکست ناپذیر می‌شود.

آریایی‌ها با دیدن اینکه برخی روزها طولانی و برخی شب‌ها از روزها طولانی‌تر است در شب یلدا فکر می‌کردند که روز به معنای محبت و روشنی در حال مقابله و جنگ با شب و اهریمن است.

به همین دلیل طولانی‌ترین شب سال را به عنوان شب چله جشن می‌گرفتند و می‌گفتند که در این شب پس از جدال طولانی خورشید با اهریمن، خورشید و مهر پیروز می‌شود.

خوراکی‌های شب یلدا

مردم به سنت کهن نیاکان خود در این شب، سفره‌ای می‌گسترند و در کنار آن می‌نشینند و گذشتن از زمان کهنه به زمان نو را جشن می‌گیرند. در برخی مناطق به این سفره «خوان شب چره» می‌گویند که در هر منطقه ایران بنا برمقتضیات اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی بوم- زیستگاه‌ها و سنت‌های فرهنگی متفاوت است. اما در کل با مجموعه‌ای از خوراکی‌ها و تنقلات پاییزی رایج در محل به ویژه میوه‌های سه گانه سیب، انار و هندوانه همراه با آجیل مشهور به آجیل شب چلّه و انواع تخمه می‌آرایند. از جمله مرسوم‌ترین خوراکی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

هندوانه: این میوه به نمادی برای یلدا تبدیل شده و بازار فروش آن در نزدیکی این شب بسیار داغ می‌شود. هندوانه تداعی کننده گرمای تابستان است و ایرانیان معتقدند که خوردن آن در این شب باعث می‌شود که در زمستان، سرما به آن‌ها غلبه نکند.

انار: دانه‌های انار نیز از عناصر نمادین یلدا هستند و جایگاهی ویژه در این مراسم دارند. انار میوه‌ای شاداب کننده و خون ساز است و به عنوان نماد شادی و زایش در بساط یلدا گذاشته می‌شود. در واقع خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه دارد چنانکه هندوانه و انار سرخ و گرد، نمادی از خورشید گرمابخش در سرمای چله زمستان هستند و خوردن آن‌ها به سلامتی انسان در فصل سرد پیش رو کمک می‌کند.
کدو حلوایی: کدو حلوایی با آن رنگ نارنجی و جذابش، چهره‌ای خاص به یلدا می‌بخشد. پختن کدو حلوایی از قدیم در شب یلدا انجام می‌شده و گرمای خاصی به این مراسم می‌داده است. این خوراکی خوشمزه از مظاهر روشنایی و نمادی از غلبه روز بر شب به شمار می‌رود.
چغندر: از قدیم به هنگام شب یلدا چغندر‌ها پخته می‌شدند و به شکل لبو بر سر سفره یلدا قرار می‌گرفتند. لبو نماد برکت و روزی بوده و جلوه‌ای خاص در سفره یلدا دارد.
دیگر میوه ها: ازگیل، خرمالو، سیب و مرکبات و... نیز در یلدا خورده می‌شوند و هر منطقه‌ای میوه و سبزی خاص خود را نیز بر سر سفر یلدا می‌گذارد.
تخمه آفتابگردان: یکی از تنقلات شب یلدا، تخمه آفتاب گردان است که شکستن و خوردن آن به قصد تفریح و وقت گذرانی، به احتمال فراوان به لحاظ شباهت گل آفتاب گردان به خورشید وخوش یُمن بودن آنست.

غذا‌های مخصوص شب یلدا: شب یلدا یکی از معدود شب‌هایی است که همه دور هم جمع می‌شوند پس باید به شایستگی برگزار شده و شام خوبی برای آن تدارک دیده شود. در هر شهر و دیاری خوراک خاصی را برای این شب در نظر می‌گیرند. سبزی پلو با ماهی، انارپلو، زرشک پلو، کلم پلوی شیرازی و ... همه و همه رنگ تازه‌ای به این شب می‌دهند و لذت با هم بودن را چندین برابر می‌کنند.