تیتربرتر - مریم سرخوش: ایران به‌عنوان یکی از کشورهای مطرح در جهان در حوزه سلامت و امنیت خون شناخته شده است و حالا با مجهز شدن به ۳دستاورد جدید با تکنولوژی بالا و گران، سطح کیفی اقداماتش در انتقال خون به‌زودی جهش قابل‌توجهی خواهد یافت. کاهش زمان شناسایی ویروس‌هایی ازجمله ایدز و هپاتیت در خون با روش NAT، غربالگری آنتی‌بادی برای انتقال بهترین و سازگارترین خون به بیماران و همچنین آزمایشگاه HLA برای یافتن فرد سازگار با پیوند سلول‌های بنیادی و درمان‌های صعب‌العلاج دستاوردهایی هستند که به‌گفته عبادالله سالک‌مقدم، معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران با وجود محدودیت منابع و تحریم‌ها محقق شده است. او درباره این دستاوردها توضیحات بیشتری به همشهری می‌دهد.
NAT و حذف زودهنگام خون‌های آلوده
«سازمان انتقال خون ایران همیشه بهترین روش‌های آزمایشگاهی را برای غربالگری خون‌های اهدا شده به‌کار می‌برد. در حال حاضر ما از ۲روش ECL و CL برای غربالگری ویروس‌های هپاتیت Bو C ،ایدز و HTLV استفاده می‌کنیم، اما یک سیستم جدیدتر هم وجود دارد که از کیفیت و قدرت شناسایی بالاتری برخوردار است، به نام NAT.»
معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران با بیان این مطلب و در توضیح بیشتر درباره این سیستم شناسایی ویروس در خون می‌گوید: «NAT یک روش ملکولی برای تشخیص ویروس‌های بیماری‌زاست و باعث می‌شود که دوران پنجره‌ای (زمان ورود ویروس به بدن تا زمان شناسایی از طریق روش‌های آزمایشگاهی) کوتاه شود. با این روش زمان شناسایی ویروس بیش از یک‌سوم کاهش پیدا می‌کند؛ یعنی اگر در روش‌های فعلی از زمان ورود ویروس به بدن تا زمان تشخیص یک بازه زمانی ۳۰روزه داشتیم، با این روش طی ۲ تا ۳ روز می‌توانیم ویروس را در خون شناسایی کنیم.»
او درباره اینکه این بازه زمانی درباره ویروس‌های مختلف چه میزان کاهش خواهد یافت، می‌گوید: «برای مثال در آزمایش شناسایی ویروس ایدز دوره پنجره‌ای ۱۹ تا ۲۱ روز است که با انجام آزمایش NAT به حدود ۳روز کاهش پیدا می‌کند. برای شناسایی ویروس هپاتیتC این مدت از ۶۰روز به یک‌سوم می‌رسد و برای شناسایی ویروس هپاتیت Bنیز دوران پنجره‌ای از ۳۰روز به ۱۰روز کاهش خواهد یافت. این موضوع باعث افزایش ذخایر خونی کشور و ارتقای امنیت خون‌های اهدایی خواهد شد؛ زیرا آلودگی‌های ویروسی زودتر شناسایی می‌شوند.» سالک‌مقدم درباره زمان اجرایی شدن این روش در آزمایشگاه‌های سازمان عنوان می‌کند: «تمام کارها صورت گرفته و در کمتر از یک‌ماه آینده انجام آزمایش‌های NAT را در اختیار خواهیم داشت.»
این مسئول درباره اینکه آیا این روش می‌تواند منجر به شناسایی بیماری‌هایی ازجمله ایدز هم شود، خاطرنشان می‌کند: «می‌توان برای روش‌های تشخیصی کسانی که مبتلا هستند هم از NAT استفاده کرد، اما چیزی که در سازمان انتقال خون اجرایی می‌شود برای اهداکنندگان است. ممکن است یک اهداکننده داشته باشیم که ویروس وارد بدن او شده باشد، اما هنوز هیچ علامتی نداشته باشد. این آزمایش را انجام می‌دهند تا قبل از هر اقدامی ازجمله فرآورده‌گیری، شناسایی ویروس در خون انجام و از سیستم سازمان خارج شود و این یعنی افزایش امنیت فرآورده‌های خونی.»
کیفیتی همطراز کشورهای با درآمد بالا
معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران درباره اینکه کدام کشورها به روش NAT مجهز هستند، می‌گوید: «تعداد این کشورها چندان بالا نیست. کشورها به‌طور عمده به ۳دسته با درآمد بالا، متوسط و پایین تقسیم‌بندی می‌شوند. برخورداری از این روش هم در کشورهای با درآمد بالا وجود دارد. ایران در بسیاری از شاخص‌ها در حوزه خون به‌عنوان کشوری با درآمد بالا مطرح است، اما این مسئله به مفهوم بودجه بالای ما نیست، بلکه به این معناست که کیفیت کار ما هم‌تراز با آن کشورها قرار می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که تصور می‌شود از نظر بودجه همه‌چیز تامین شده و کارهای خاص و هزینه‌بر به‌خوبی انجام می‌شود.»
سالک‌مقدم ادامه می‌دهد: «کشور ما تحت تحریم است و مشکلات عدیده‌ای را برای ما ایجاد می‌کنند، اما با وجود این مشکلات، عملکرد سازمان در بسیاری از شاخص‌ها به‌گونه‌ای بوده که جزو کشورهای با درآمد بالا محسوب می‌شود. روش NAT هم یکی از همین اقدامات سطح بالاست که در حال اجرای آن هستیم و منجر به افزایش کیفیت خون و فرآورده‌های آن خواهد شد.»
بانکی برای نجات بیماران صعب‌العلاج
دومین اقدام جدید سازمان انتقال خون ایران مجهز شدن به آزمایشگاه HLA برای یافتن فرد سازگار با پیوند سلول‌های بنیادی در کنار آزمایش غربالگری مولکولی است. سالک‌مقدم در این‌باره هم توضیح می‌دهد: «یکی از نیازهای کشورمان پیوند بیمارهای صعب‌العلاج است. درباره بیماری‌های صعب‌العلاج بدخیم شامل سرطان‌های خونی و تومورها یا آنهایی که بدخیم نیستند، مثل تالاسمی، کم‌خونی داسی‌شکل و... نجات زندگی بیماران بستگی به این دارد که یک‌دهنده خوب برای پیوند پیدا شود؛ یعنی کسی که از نظر HLA با آنها سازگار باشد و سلول‌های بنیادی‌اش بتواند منجر به درمان بیمار شود. در غیراین‌صورت یا بیماری آنها بسیار سخت ادامه‌دار خواهد شد یا فوت می‌کنند.»
او با بیان اینکه ایران سالانه به حدود ۲هزار پیوند نیاز دارد، ادامه می‌دهد: «با وجود این، بانکی که درباره سلول‌های بنیادی اطلاعات لازم را داشته باشد، محدود است؛ به همین دلیل تصمیم گرفتیم روشی را پیاده‌کنیم که این بانک اطلاعاتی گسترده‌تر شود که از طریق HLA Typing یا استفاده از سیستم ان‌جی‌اس انجام می‌شود. در این روش ما از اهداکنندگان خون، رضایت می‌گیریم که درصورت تمایل و در زمان خاص فراخوان شوند و سلول‌های بنیادی آنها در اختیار بیماران نیازمند به پیوند قرار بگیرد.»
این مسئول در پاسخ به این سؤال که این روش در افراد با سنین بالا هم قابل انجام خواهد بود یا فقط افراد جوان و کودک می‌توانند این سلول‌های بنیادی را اهدا کنند، توضیح می‌دهد: «اهداکنندگان معمولا در یک رنج جوان (۱۸تا ۵۰سال) هستند، اما بیماران می‌توانند در هر سنی آن را دریافت کنند. دریافت سلول‌های بنیادی ۲بخش ورودی دارد؛ اول از طریق اهداکنندگانی که به انتقال خون مراجعه می‌کنند و دومی هم خون بند ناف نوزادان است. یکی از مزایای آن نجات بیشتر بیماران است؛ چون در حال حاضر این افراد بیشترین نیازشان را از طریق خویشاوندان نزدیک خود تامین می‌کنند، اما گاهی سلول‌های بنیادی سازگار در خویشاوندان بیمار پیدا نمی‌شود و این بانک عمومی می‌تواند نیاز بیماران را به سرعت مرتفع کند.»
سالک‌مقدم از انجام کارهای مقدماتی و آزمایش‌های اولیه درباره ان‌جی‌اس هم خبر می‌دهد و تأکید می‌کند: «آزمایش ان‌جی‌اس بسیار گران‌قیمت است. ما منتظر هستیم که مسائل مالی و ارزی این حوزه نهایی شود و کارها را به سرعت شروع کنیم.»
روشی برای تشخیص سازگارترین خون به بیمار
سومین دستاورد جدید سازمان انتقال خون ایران آزمایشگاه غربالگری آنتی‌بادی و تعیین فتوتیپ است که معاون فنی و فناوری‌های نوین سازمان انتقال خون ایران در این‌باره هم می‌گوید: «یکی از آزمایش‌هایی که روی خون انجام می‌دهیم، وضعیت گروه‌بندی خون‌ها براساس انواع گروه‌های خونی و مثبت و منفی بودن آنهاست. البته تعیین گروه خون، ختم به این آزمایش نمی‌شود و سیستم‌های دیگری در خون داریم که مشخص می‌کند در خون اهداکننده آنتی‌بادی بر ضدگروه‌های دیگر ایجاد شده یا خیر؟ این مسئله می‌تواند هنگام تزریق خون مشکلاتی را برای دریافت‌کننده خون ایجاد کند.»
سالک‌مقدم ادامه می‌دهد: «با این روش ما بهترین و سازگارترین خون را برای بیماران ارسال و تجویز می‌کنیم؛ یعنی آنتی‌بادی در خون شناسایی می‌شود و درباره به‌کارگیری آن برای ما به شکل مناسب تصمیم‌گیری می‌شود. اینها کارهای بسیار بزرگی است که طی یک‌سال و نیم گذشته آغاز شده است. همین حالا هم سازمان انتقال خون ایران یک نهاد شناخته شده در سطح جهانی است و با اجرای این روش‌ها سطح کیفی انتقال خون در کشور جهش قابل‌توجهی خواهد داشت.» این مسئول درباره اجرایی شدن این روش در آزمایشگاه‌های سازمان می‌گوید: «تمام کارهای مرتبط با آنتی‌بادی اسکرمینگ صورت گرفته و دستگاه‌های آن هم وارد کشور شده است. موانعی برای ترخیص داریم که باید انجام و دستگاه‌ها به استان‌ها منتقل شود.»
تحقق یک هدف ۲۰ ساله با وجود تحریم و کمبود منابع
مصطفی جمالی، مدیرعامل سازمان انتقال خون ایران با بیان این که اکنون قادر هستیم با آزمایش غربالگری مولکولی و روش NATعوامل ویروسی همچون ایدز را در کوتاه‌ترین زمان شناسایی کنیم، درباره دو دستاورد دیگر هم می‌گوید: «علاوه بر NAT، آزمایشگاه غربالگری آنتی‌بادی و تعیین فتوتیپ، همچنین آزمایشگاه HLA برای یافتن فرد سازگار با پیوند سلول‌های بنیادی در کنار آزمایش غربالگری مولکولی، ۳دستاورد و اقدام مهم سازمان انتقال خون است که می‌تواند علاوه بر تأمین نیازهای کشور، ایران را جز کشورهای برتر دنیا در این حوزه قرار دهد.»
جمالی با بیان این که این دستاوردها، هدف ۲۰ ساله سازمان انتقال خون بود که با توجه به محدودیت منابع و تحریم، اکنون موفق به انجام آن شدیم، ادامه می‌دهد: «با حمایت‌های دولت و همکاری و مشارکت خوب مردم، ذخایر خون و فرآورده‌های آن در ۲ سال گذشته ۲ برابر و ۱۰۰درصد نیازهای خونی و فرآورده‌های خونی کشور تأمین شده است. هیچ کمبودی در این زمینه نداریم و ذخایر خون کشور را از میانگین ۴روز به هشت روز رساندیم. البته برای اینکه از تأمین ذخایر خونی کشور اطمینان خاطر داشته باشیم، باید میانگین ذخایر خونی بالای ۸روز باشد که در این زمینه وارد عمل شده‌ایم.»
