ما به دنبال شناسایی عوامل جرم‌زا هستیم ، که از دو دیدگاه بزه‌دیدگی و بزهکاری و تلاش در رفع و مهار آنها در زمینه پیشگیری موثر است. حذف عوامل زمینه‌ساز کودک‌آزاری نظیر عوامل فردی زیستی- روانی، عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و... تسلط بر وضعیت پیش‌جنایی و مصون‌سازی کودک از مورد و هدف قرار گرفتن، از طرق پیشگیری از وقوع این بزه است.
تعریف بزه کاری
هرگونه رفتار یا ترک رفتاری‌ست که قانون را نقض می‌کند و برای آن در قانون، مجازات مشخصی تعیین شده‌است. جرم در لغت به معنای «گناه» آمده‌است.
مطالب مرتبط: تأثیرات مثبت کیف الکترونیکی بر دانش آموزان
هدف اصلی شناسایی و حذف عوامل زمینه‌ساز در ایجاد و گسترش بزه در کودکان تأثیر بسزایی در کاهش جرم در جامعه خواهد داشت. به همین منظور در گفت‌وگو با محمد اسماعیل‌زاده، دانشجوی دکترای حقوق عمومی به بررسی عوامل تاثیرگذار در خانه و خانواده در شکل‌گیری کودکان بزهکار پرداختیم.
تأثیر بزه در خانواده
خانواده اولین محیط شکل گیری یک خودک است که بزهکاری اصولا از مجموعه‌ای از جرایمی به وجود می‌آید که در یک زمان و مکان معین به وقوع می‌پیوندد و به همین جهت زمانی که مورد بررسی قرار می‌گیرد، در حقیقت تمامی پدیده‌های اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، سیاسی، مذهبی، خانوادگی و... یک جامعه عمیقا مورد مطالعه واقع می‌شوند.
اما اگر بخواهیم راجع به بزهکاری نوجوانان و روابط و اشکالات خانوادگی که وجود داشته، بحث کنیم باید به مواردی چون نداشتن سرپرست و جدابودن پدر و مادر از یکدیگر، ناهنجاری‌های خانوادگی و وجود اختلاف بین پدر و مادر، عدم‌توجه به تربیت فرزندان و فقدان راهنمایی لازم، سختگیری پدر و مادر و بدرفتاری آنان با فرزندان خود، ظلم و ستم ناپدری یا نامادری اشاره داشته و این موارد را جزو عوامل تاثیرگذار در افزایش بزه در کودکان بدانیم.
عوامل ایجاد جرم
برای اینکه جرمی محقق شده و قابل مجازات باشد، وجود شرایطی لازم است این شرایط به دو گروه تقسیم می‌شوند: عناصر عمومی و اختصاصی. به لحاظ حقوقی برای آنکه فعل انسانی جرم به‌شمار آید باید؛ نخست، قانونگذار این فعل را جرم شناخته و کیفری برای آن مقرر کرده باشد (عنصر قانونی)؛ دوم، عمل یا ترک عمل مشخص به منصه ظهور و بروز یا کمینه به مرحله فعلیت برسد (عنصر مادی)؛ سوم، با علم و اختیار ارتکاب یافته باشد (عنصر روانی یا معنوی)؛ این عناصر که در تمامی جرایم مشترکند عناصر عمومی نام دارند. اما عناصر و شرایط دیگری نیز در تحقق جرم مؤثرند که موسوم به عناصر اختصاصی‌اند. این عناصر در جرایم مختلف، متفاوتند و موجب تمایز و تشخیص جرائم از یکدیگر می‌شود، مثل بردن مال غیر در جرم سرقت.
عواملی محیطی
جامعه‌شناسان به عوامل مستقیم و غیرمستقیم محیط و تراکم جمعیت، وضع سکونت، آلودگی هوا و غیره توجه کرده‌اند. نقش شرایط اجتماعی و تعارضاتی که در چارچوب آن به وقوع می‌پیوندد، انکارناپذیر است. مع‌ذلک نه می‌توان بزهکاری را تنها براساس عوامل اجتماعی بررسی کرد و نه یافته‌های مستقل این زمینه قبلی همواره هماهنگ است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد وقتی که در جامعه‌ای ثبات و پایداری اجتماعی وجود نداشته باشد، جامعه در شرایط دشواری چون شورش، جنگ یا انقلاب باشد یا پاره‌ای شرایط غیرعادی و ناسازگاری عمومی در جامعه رواج داشته باشد، میزان بزهکاری روبه افزایش می‌گذارد و به عکس، هر قدر جامعه به سوی پایداری سوق داده شود، میزان بزهکاری کاهش می‌یابد.
در این بین باید به عوامل اقتصادی هم به‌عنوان عاملی مهم در امر رشد بزه در جامعه نگاه کرد، زیرا فقر یکی از عوامل مهم از انواع انحرافات ازجمله دزدی و انحراف جنسی در مردم، به ویژه اطفال و نوجوانان است. فقر بی‌گمان به‌وجودآورنده سختی‌ها و ناملایماتی است که اگر نتوان با آنها مبارزه کرد، خواه‌ناخواه انسان را به زانو درمی‌آورد.
چگونگی ارتباط والدین و نوجوانان
احتمال می‌رود مهم‌ترین عامل موثر در بزهکاری، روش تربیتی نارس یا اختلال در شبکه ارتباطی خانواده باشد. تقریبا تمام پژوهش‌ها نشان داده‌اند والدینی که با کودکان خود مهربان نیستند بیشتر احتمال دارد فرزندانی بزهکار داشته باشند.
خانواده‌های آسیب‌دیده نیز خود ممکن است بستری برای ایجاد مشکلات روحی و روانی در کودک بوده سبب رشد بزه شوند. خانواده‌های کودکان بزهکار اغلب فاقد پدر بوده یا پدر غیبت طولانی دارد، همچنین والدینی که از مشکلات عاطفی رنج می‌برند یا آنهایی که سابقه جنایی دارند بیشتر احتمال دارد که کودکان بزهکار داشته باشند. تنبیه والدین تأثیری بر تقلیل بزهکاری ندارد و موجب تشدید و گاهی انتقامجویی می‌شود. چنانچه روسو می‌گوید آن‌قدر کتک خوردم که حساسیتم نسبت به آن کم شد و سرانجام کتک به نظرم پاداشی برای دزدی‌هایم درآمد. با خود گفتم وقتی مثل یک دزد کتک می‌خورم حق دارم مثل یک دزد هم رفتار کنم، متوجه شدم که دزدیدن و کتک‌خوردن به هم مربوط هستند.
بزهکاری در کودکی
روانشناسان گاهی بزهکاری را نتیجه ناکامی و تعارضات شدیدی می‌دانند که کودک درحال رشد به شدت از آنها رنج می‌برد، روانشناسان اهمیت زیادی به روابط مادر و فرزند داده‌اند. محرومیت از وجود مادر عامل بزرگی است که باعث بزهکاری یک نوجوان می‌شود. بزهکاری با صفات روانشناختی مختلفی همراه است که برخی از آنها عبارتند از هوش کمتر از متوسط سطوح بالای خشم درونی و رفتار پرخاشگرانه، ناشکیبایی، نیاز به هیجان، فقدان هم‌حسی با دیگران و سطوح یا بین استدلال اخلاقی ثابت شده که بزهکاران نسبت به غیربزهکاران عزت‌نفس پایین‌تری داشته‌اند. بعضی از دانشمندان، ضعف و کم‌خونی و خستگی زیاد و کمی تغذیه را نیز جزو عوامل بزهکاری ذکر کرده‌اند.
مهم‌ترین اختلالات روانی که منجر به بزهکاری می‌شود و به آنها نام بیماری‌های شخصیت نیز داده‌اند، عبارتند از:
١- بی‌قراری: فرد فاقد قدرت تشخیص خیر از شر می‌شود.
٢-کژخویی: یک‌نوع تمایل ذاتی به فساد و بدی است.
٣- یارانوئی‌ها: که اشخاص بدبین، خودپرست، خودخواه و متنفر از اجتماع هستند.
٤- صرع: اشخاصی هستند دروغ‌پرداز، گیج و متظاهر و اغلب در اثر حمله ناگهانی مرتکب ضرب و جرح و قتل می‌شوند.
٥- هیستری: که مهم‌ترین علایم آن بی‌حسی، کارنکردن یک عضو، گرفتگی صدا، تهوع و تنگی نفس است.
٦- کاتاتونی: که یک حالت منفی‌بافی و لجاجت است، خشم و فریاد ناگهانی و گاهی حمله به دیگران از علایم آن است.
٧- برخی اختلالات روانی: که مهم‌ترین علایم آن عبارتند از وسواس، انزوا، رفتار کودکانه و توهم از اینکه دشمنان می‌خواهند او را از بین ببرند، بنابراین احتمال ارتکاب جنایت دارند.
راه های پیشگیری از بزه کاری
روش‌های درمانی بسیار زیادی برای درمان و کاهش بزهکاری مورد استفاده قرار گرفته و اعتقاد عمومی بر این است که گسترش برنامه‌های اجتماعی نظیر گواهی پیش از ازدواج، تأسیس درمانگاه‌های ویژه زنان باردار و ایجاد زایشگاه‌ها و درمانگاه‌ها ویژه نوزادان، برقراری و کمک‌هزینه‌های خانوادگی و بالابردن سطح آموزش‌وپرورش، روان‌درمانی، خانواده‌درمانی، اصلاح رفتار، کارآموزی، تفریح و مطالعه کتاب و چندین عوامل دیگر، متناسب‌ترین راه برای پیشگیری از ارتکاب بزهکاری اطفال و نوجوانان است. برای ایجاد محیطی آرام و سالم در خانواده که خانواده از محیطی آرام و سالم برخوردار باشد، رعایت نکاتی ضروری است، برای مثال برقراری دوستی و تفاهم بین والدین، احتراز از رقابت در جلب محبت فرزندان، عدم ایجاد ناسازگاری در محیط خانواده، عدم پرخاشگری والدین نسبت به خود یا فرزندان، پرورش حس اعتمادبه‌نفس و حفظ شخصیت فرزندان.
جوانان و نوجوانان دوست دارند شخصیت‌شان مورد توجه و احترام قرار گیرد و به همین سبب به صورت‌های مختلف به ابراز شخصیت می‌پردازند. اگر روزی کودک دست به خطا زد، سعی می‌کند آن را از دید دیگران پنهان کند تا خوار نشود، از این حیث شایسته است، اولا از هر عملی که باعث خدشه‌دارکردن عزت و کرامت فرزندان می‌شود، اجتناب کنیم. اهانت، تحقیر، به‌کاربردن الفاظ طعن‌آلود و سرکوفت‌زدن عواملی هستند که باعث از میان رفتن احساس شخصیت در فرزندان می‌شود، ثانیا برای اصلاح معایب فرزندان خود از روش‌های غیرمستقیم استفاده کنیم، ثالثا اگر لازم شود که خطایی را بخواهیم به‌طور مستقیم یادآوری کنیم بهتر است این تذکر به‌صورت علنی و آشکار در حضور دیگران نباشد یا اگر فرزند خودش عذرخواهی کرد باید عذر او را به راحتی پذیرفت.
مطالب مرتبط: آیا با حذف مدارس سمپاد مشکل آموزش و پرورش حل می شود؟
به‌طور خلاصه والدین باید در رفتارهای خود چند نکته را رعایت کنند؛ نخست اینکه با کودک و نوجوان ارتباط گرم و عاطفی برقرار کنند، برای نوجوان ارزش قایل شوند و از به کار بردن صفاتی که بی‌ارزشی را القا می‌کند، پرهیز کنند.
همچنین در حل مسائل به جای پرخاشگری برخورد منطقی داشته باشند تا برای نوجوان الگو شود. نوجوان را از توجه به لذت زودگذر مسخ کرده و نظر آنان را به لذات بلندمدت و منطقی جلب کنند. زمینه استفاده از تفریحات سالم و ارزش‌های مناسب را برای فرزندان خود فراهم کنند. از تنبیه نوجوان پرهیز و از پاداش‌های مناسب در مقابل رفتارهای مطلوب استفاده کنند. از تماشای فیلم‌های غیراخلاقی توسط کودکان و نوجوانان جلوگیری به عمل آورند.
در همین راستا، افزایش مراکز خدمات روانشناختی و مشاوره و ارتفاع سطح فرهنگی عمومی برای مراجعه به اینگونه مراکز در همه مقاطع زندگی، مخصوصا در دوران‌های بحرانی کمک مؤثری در جهت مصون نگه داشتن افراد در برابر ارتکاب بزهکاری و اعمال مجرمانه محسوب می‌شود.
عوامل خانوادگی مهم در بزه اطفال
١- تبعیض : تبعیض در خانواده و توجه بیشتر والدین به برخی از فرزندان باعث ایجاد احساس نفرت و بدبینی در کودک می شود.
٢- خشونت : پاره ای از روانشناسان معتقدند که ریشه اصلی جنایات و خشونت‌ها در جامعه اعمال خشونت و تنبیهات بدنی است.
٣-طلاق و کشمکش : گسستگی خانواده تأثیری مسلم و قطعی در بروز رفتارهای ضد اجتماعی در کودکان دارد.
٤- غیبت والدین از خانواده، عدم حضور هریک از والدین باعث ایجاد مشکلات تربیتی و اختلالات عاطفی در کودک می شود.
٥- بازداشتگاه : نگهداری کودکان ونوجوانانی که برای نخستین بار دچار انحراف از مقررات اجتماعی می شوند با مجرمان سابقه داردر زندان ها و دارالتادیب ها موجب تشویق و بدآموزی‌های بیشتر آنان می شود.
بزه کاری از نظر قانون
قانونگذار در سال١٣٨١ برای تکمیل حمایت‌های خویش از کودکان بزه‌دیده، قانون حمایت از کودکان و نوجوانان را به تصویب رساند. قانون فوق انگاره‌های کیفری دیگری را مدنظر قرار داد و انجام اعمال ذیل را روی کودکان و نوجوانان جرم و قابل‌مجازات دانست:
١- خرید و فروش کودکان (ماده ٣)
٢- بهره‌کشی و بکارگیری کودکان به منظور ارتکاب اعمال خلاف از قبیل قاچاق (ماده ٣)
٣- صدمه و اذیت و آزار و شکنجه جسمی و روحی کودکان (ماده ٤)
٤- نادیده گرفتن سلامت و بهداشت روانی و جسمی کودکان و نوجوانان
٥- ممانعت از تحصیل کودکان و نوجوانان.
همچنین ممنوعیت خرید و فروش کودکان و نوجوانان عنوان جدیدی است که فاقد سابقه کیفری در قوانین سابق بود و توجه قانونگذار به این مورد به علت شیوع آن در سطح داخلی و بین‌المللی قابل ستایش است.
در پایان برای ریشه کن شدن مساله بزهکاری اطفال و نوجوانان و پیشگیری از وقوع اینگونه جرائم در آینده ودر نهایت رسیدن به جامعه ای مطلوب که نظم و امنیت نسبی و در عین حال عدالت اجتماعی بر آن حاکم باشد ، در اتخاذ روش متناسب با وضعیت کودکان و نوجوانان تلاش شود . زیرا ممکن است برخورد نسنجیده و غیر کارشناسانه ، نتیجه معکوس به بار دهد و موجب تشدید وضعیت انحرافی و بزهکاری این قشر از افراد جامعه گردد .
گردآورنده: علی اکبر رضایی
