اجرای فیلترینگ در کنار استقبال‌ و حمایت‌های بسیار، مخالفانی همراه بود، عده‌ای تلاش کردند از فیلترینگ این پیام رسان خارجی جلوگیری، و برخی نیز با استفاده و رواج نسخه‌های فارسی تلگرام از جمله تلگرام طلایی و هاتگرام برای پیشبرد تلگرام بهره بردند؛ اقدامی که واکنش‌هایی را در پی داشت. دولت در مواجهه با حجم انتقادات اعلام کرد مصوبه شورای عالی فضای مجازی مبنی بر پیوستن نسخه‌های فارسی به پیام رسان‌های داخلی را اجرا خواهد کرد، وعده‌ای که هنوز تحقق نیافته و نسخه‌های فارسی آزادانه و بدون هیچ محدودیتی به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

بیوگرافی تلگرام

پیام‌رسان تلگرام در ایران دارای حدود ۵۰ میلیون کاربر است و ۶۰ درصد از پهنای باند اینترنت این کشور صرف استفاده از این اپ می‌شود.

پس از اختلالات ایجاد شده توسط دولت ایران برای استفاده از وایبر و لاین، توجه مردم ایران به سمت پیام‌رسان تلگرام جلب شد.[ از جمله عللی که باعث این امر شد، می‌توان به سرعت و امنیت این پیام‌رسان اشاره کرد به علاوه اینکه امکان انتقال گروه‌ها از نرم‌افزارهای قدیمی به این نرم‌افزار با استفاده از لینک‌های دعوت وجود داشت. اضافه بر این در این پیام رسان، محدودیت تعداد عضوگیری در گروه‌ها، از ۵۰ عضو در وایبر به ۵۰۰۰ عضو افزایش می‌یافت و امکان تبادل فایل‌ها با حجم تا یک گیگابایت ممکن بود

تا شهریور ۱۳۹۵، بیش از ۲۰ میلیون کاربر ایرانی در تلگرام فعالیت می‌کردند. این آمار در نیمه سال ۱۳۹۶ به ۴۰ میلیون کاربر ایرانی رسید. این میزان استفاده از تلگرام باعث شده تا ۶۰ درصد پهنای باند کشور به استفاده از این پیام‌رسان اختصاص یابد.

طبق تحقیقی که در مهر ماه ۱۳۹۶ انجام شد، از ۳۷۰۷ نفر از ایرانیان بین ۱۸ تا ۶۵ سال در مورد میزان استفاده از تلگرام سؤال شد که نتایج نشان داد که حدود ۹۰٪ آنان روزانه بیش از یک ساعت از وقت خود را به تلگرام اختصاص می‌دهند. در این بین حدود ۶۰٪ افراد از تلگرام برای گفتگو با دوستان و آشنایان و حدود ۱۸٪ برای سرگرمی و تفریح از آن استفاده می‌کردند.

چرا تلگرام محبوب است؟

تلگرام در ایران محبوب‌ترین اپلیکیشن پیام‌رسان محسوب می‌شد، تعداد زیادی از کاربران امکانات منحصربه‌فرد تلگرام را به‌عنوان دلیل انتخاب آن مطرح کرده‌اند؛ آن‌ها امکانات بهتر تلگرام ازجمله «کانال‌ها»، «استیکر» و «مالتی پلتفرم» بودن (البته در بین این‌ها به‌طور ویژه کانال‌ها) را دلیل این موضوع می‌دانند؛ و صدالبته مسدود بودن شبکه‌های اجتماعی دیگر نظیر فیس‌بوک نیز نقش مؤثری در این محبوبیت داشته‌است.

چرا تلگرام فیلتر شد؟

همزمان با اختلالاتی که در وایبر و لاین در ایران ایجاد شد، بسیاری از کاربران ایرانی در پیام‌رسان تلگرام عضو شدند به‌طوری که براساس آمار صورت‌گرفته از روی سرور مرکزی تلگرام در آبان ماه ۹۴ مشخص شد از ۶۲ میلیون کاربر فعال تلگرام بیش از ۳۸درصد یعنی بیش از ۲۳میلیون ایرانی عضو این شبکه مجازی هستند.

موضوع فیلترینگ تلگرام بارها از سوی مقامات مختلف مورد بحث قرار گرفت به‌طوری که عبدالصمد خرم‌آبادی، معاون دادستان کل کشور و دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه وقت با اشاره به حوادث و اغتشاشات دی ماه ۹۶ اعلام کرد: دستور مسدودسازی تمام کانال‌های تلگرامی که در چند روز اخیر دعوت به خشونت و ترور و اغتشاش می‌کردند از مدت‌ها قبل توسط مراجع قضایی صادر و به وزیر وقت ارتباطات ابلاغ شده بود، ولی متاسفانه اقدام موثری به‌ عمل نیامد. به ‌لحاظ سازماندهی و برنامه‌ریزی دشمنان در تلگرام اوایل سال ۱۳۹۶ این موضوع را رسانه‌ای و بارها اعلام کردم حدود هشت‌هزار از پانصدهزار کانال در شبکه اجتماعی تلگرام علیه امنیت کشور و مقدسات اسلامی و عفت و اخلاق عمومی در حال فعالیت بوده و مشغول سازماندهی و تخریب کشور در فضای مجازی هستند. اما متاسفانه هم وزیر سابق و هم وزیر لاحق ارتباطات و فناوری اطلاعات در مقابل اجرای دستورات مقاومت کردند.

علاوه‌بر این دی ۹۶ اعضای شورای امنیت ملی شامل روسای قوای سه‌گانه (آیت‌الله صادق لاریجانی، دکتر لاریجانی، دکتر روحانی، رئیس ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح (سرلشکر باقری)، مسئول امور برنامه‌ و بودجه (نوبخت)، دو نماینده به انتخاب مقام رهبری (آقایان جلیلی و شمخانی)، وزیر امور خارجه (دکتر ظریف)، وزیر کشور (رحمانی‌فضلی)، وزیر اطلاعات (علوی) و حسب مورد وزیر مربوطه (احتمالا آذری‌جهرمی) نیز با توجه به اغتشاشات و تجمعات سراسری در کشور نسبت به فیلترینگ تلگرام رای مثبت دادند.

خروج افراد و نهاد وابسته دولتی از تلگرام

همزمان با دستور مسدودسازی تلگرام از سوی قوه قضائیه کانال اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری نیز ادامه فعالیت در این کانال را متوقف و اعلام کرد به دلیل حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی و رفع‌انحصار فضای مجازی از تلگرام خارج و در پیام‌رسان‌های بومی به فعالیت ادامه می‌دهند، همچنین تعدادی از مسئولان دستگاه‌های اجرایی، ‌مقامات سیاسی و مدیران کشور ازجمله حسن روحانی، اسحاق جهانگیری، سید‌محمد بطحایی و محمود واعظی از تلگرام خارج شدند. مهرماه ۹۷ از سوی رئیس‌پلیس فتا اعلام شد: براساس ابلاغ دولت، هیچ دستگاه و نهاد دولتی یا مجموعه‌ای که از بودجه بیت‌المال استفاده می‌کند، اجازه فعالیت در تلگرام را ندارد و این ممنوعیت به‌خصوص برای دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهایی که اسناد طبقه‌بندی شده دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است.

مطالب مرتبط : تداوم ریزش کاربران تلگرام

کامبک نهادها به تلگرام

در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ۹۷ کانال تلویزیون نصر با انتشار پیامی فعالیت خود در تلگرام را از سر گرفت.

در تاریخ ۱۹ آبان ۹۷ خبرگزاری فارس و ایسنا فعالیت خود را در برنامه طلاگرام و هاتگرام از سر گرفتند. فارس اعلام کرد این خبرگزاری از تمام ظرفیت‌های قانونی برای انتشار خبر استفاده می‌کند و از آنجا که وزارت ارتباطات و قوه قضائیه، ۲ پیام‌رسان طلاگرام و هاتگرام را قانونی می‌دانند و فیلتر نکرده‌اند، بنابراین برای فعالیت در این پیام‌رسان‌ها، منعی برای خبرگزاری فارس نیست.

کانال تلگرامی خبرگزاری صدا و سیما نیز از فروردین ۹۸ مجدداً فعالیت خود را با انتشار خبرهای مربوط به سیل غرب کشور آغاز کرد.

راه اندازی پیام رسان های داخلی و مقابله با تلگرام

همزمان با این کار شبکه‌های مجازی مختلفی ازجمله ‌آی‌گپ، ‌سروش، ایتا و بله از سوی دولت به مردم معرفی شد که به دلیل تعدد و تنوع اسامی این شبکه‌ها هر یک از کاربران برای دسترسی به اخبار و اطلاعات ناچار بودند یکی از آنها را نصب کنند، علاوه‌بر این سرعت پایین و محدودیت امکانات در این شبکه‌ها رضایت عموم مردم را جلب نکرد و مردم همچنان با استفاده از فیلترشکن از تلگرام استفاده می‌کردند، حتی علی‌رغم محدودیت دسترسی همچنان برخی مسئولان و کانال‌های روابط‌عمومی دستگاه‌های اجرایی کشور از این شبکه مجازی استفاده می‌کردند، چون اپلیکیشن‌های ایرانی قابلیت و امکانات تلگرام را نداشتند.

آیا پیام رسان های داخلی موفق به شکست تلگرام شدند؟

براساس گزارش ملی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در فروردین سال گذشته ۶۰ درصد مردم ایران از تلگرام استفاده می‌کردند اما فقط ۳۷٫۵ درصد آنها حاضر بودند در صورت فیلترینگ تلگرام از پیام‌رسان‌های داخلی استفاده کنند. همچنین براساس آمار این مرکز هنوز هم نیمی از کاربران ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی از تلگرام استفاده می‌کنند و حتی بعد از فیلترشدن تلگرام به سمت واتساپ جذب شدند.

اظهارات مسئولان کشور حاکی از استقبال عموم مردم از شبکه‌های پیام‌رسان داخلی بود، در حالی که به دلیل تعدد و تنوع پیام‌رسان‌های داخلی بومی تعداد کمی از هموطنان از این اپلیکیشن‌ها استفاده می‌کنند و پراکنش کاربران در هریک از این شبکه‌ها مانع جذب جمعیت میلیونی کاربران تلگرامی است، زیرا این شبکه‌ها نه‌تنها کشش و پتانسیل حضور انبوه کاربران را ندارند بلکه کارایی و امکانات تلگرام ازجمله ایجاد کانال و گروه و استیکرهای مختلف در نسخه‌های بومی پیام‌رسان‌ها نیز در این برنامه‌ها موجود نیست، برهمین اساس علی‌رغم وعده‌های مسئولان مبنی‌بر انتقال میلیون‌ها کاربر ایرانی به نسخه‌های بومی پیام‌رسان هنوز بیشتر از ۱۰ درصد از مردم در این شبکه‌های داخلی عضو نیستند.

هم‌اکنون پیام‌رسان‌های سروش ۲٫۴ درصد، ایتا ۰٫۶درصد، آی‌گپ ۰٫۵ درصد، بله ۰٫۳ درصد، گپ ۰٫۲ درصد و بیسفون ۰٫۱ درصد جمعیت کاربران را به خود اختصاص داده‌اند که در مجموع کمتر از پنج درصد مردم ایران در این شبکه‌ها عضو هستند.

تکلیف چیست؟

برخی بر این عقیده‌ اند که تلگرام اکنون در حالتی از بیم و امید فیلتر و رفع فیلتر قرار گرفته

هر یک از شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های اجتماعی خارجی در برهه‌ای از زمان گرفتار اما و اگرهای برای ادامه فعالیت بودند؛ برخی از این دوره‌های فیلترینگ، در مقطعی از زمان وجود داشت و بعد رفع شد، مانند اینستاگرام که در دی‌ماه سال گذشته برای مدتی مسدود شده بود اما با گذشت مدتی رفع فیلتر شد؛ برخی دیگر هم گرفتار فیلترینگ دائمی شدند و از زمان مسدود شدن اولیه تا امروز همچنان فیلترند؛ مانند شبکه‌های اجتماعی از جمله فیس‌بوک و توییتر.

تلگرام از همان زمانی که به جمع پیام‌رسان‌های موجود از جمله وایبر و واتس‌اپ وارد شد، زمزمه‌های فیلترینگش را هم با خود آورد؛ هرچند این شبکه اجتماعی با سرعت بیشتر نسبت به وایبر و قابلیت‌های متنوع‌تر نسبت به واتس‌اپ، توانست گوی رقابت را از رقبایش برباید و به ابزاری تبدیل شود که نه تنها وظیفه‌ی پیام‌رسانی را انجام می‌داد، بلکه با ایجاد کانال‌های خبری حتی به حوزه‌ی خبررسانی هم وارد شد که البته این موضوع به اعتقاد برخی کارشناسان موجبات سطحی شدن افراد و حتی پراکندن شایعات را فراهم کرد.

با وجود این، تلگرام هم بنا بر تصمیم مسوولان ذی‌ربط دی ماه سال 1397 به‌دلایلی که اعلام شد، تن به سرنوشت اکثریت شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مشابه خود داد و این موضوع فرصتی به پیام‌رسان‌های داخلی داد که بیش از پیش وارد عرصه شوند. اگرچه این موضوع مدت زیادی به طول نینجامید و تلگرام توانست بار اول با قید شرط، از فیلترینگ رهایی یابد، اما اردیبهشت‌ماه سال جاری بار دیگر فیلتر شد، این بار با توجیه حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی.

هرچند برخی کارشناسان و تحلیلگران همان زمان هم معتقد بودند فیلترینگ تلگرام تنها راه مناسب برای حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی نیست، این روند تا امروز ادامه‌دار شده است و البته از طرف مسوولان قضایی همواره به رشد پیام‌رسان‌های داخلی پس از اعمال فیلترینگ برروی تلگرام و خروج اکثر کاربران از آن و کوچ به شبکه‌های داخلی اشاره شده است، هرچند این انتقاد هم وجود داشت که بخشی از کاربران ایرانی با استفاده از فیلترشکن از همچنان از تلگرام برای پیام‌رسانی استفاده می‌کنند.

داستان فیلتر و رفع فیلتر در حوزه اخبار ارتباطات و فناوری اطلاعات کشور، همواره وجود داشته است؛ چندی پیش هم مباحثی درباره مسدود شدن دوباره اینستاگرام مبنی بر پیگیری برای فیلتر اینستاگرام به دلیل سوءاستفاده برخی از کاربران این شبکه و جمع‌آوری پول از دیگر کاربران در رسانه‌ها منتشر شد اما وزیر ارتباطات در واکنش به این موضوع اظهار کرد: پیگیری برخی برای فیلتر سرویس‌های مختلف اینترنتی تازگی ندارد. رفع فیلتر توئیتر در صف انتظار جلسه کارگروه تعیین مصادیق فیلترینگ قرار دارد. آنچه تازگی دارد، طرح یک موضوع قدیمی توسط برخی رسانه‌ها برای انحراف افکار عمومی از مطالبه‌گری شفاف‌سازی سوءاستفاده‌کنندگان ارزی اخیر است.

خبرنگار: امیرحسین بذلی