تیتربرتر، تاکنون طی چهار گزارش به تاریخچه اسباب‌بازی از پیش از تاریخ، ایرانِ باستان، دوران اسلامی و عهد صفویه پرداخته‌ایم و اکنون در پنجمین گزارش، تاریخچه اسباب‌بازی در دوران قاجاریه در ایران را بررسی می‌کنیم.
آنچه به شکل واضح مشخص است، پیوند نزدیک اسباب‌بازی با صنایع دستی است. کودکان یا بزرگسالانی را تصور کنید که باید با هر ابزاری که در اختیار داشتند و صرفا بر اساس خلاقیت خود وسیله‌ای برای سرگرم شدن می‌ساختند. اسبابی برای بازی که معمولا ایده ساخت آنها از وسایل یا موجوداتی که پیرامون خود می‌دیدند شکل می‌گرفت.
باز شدن پای اسباب‌بازی فرنگی به ایران
وابستگی ساخت اسباب‌بازی به خلاقیت کودک یا بزرگسال، درحالی موضوع مهمی برای داشتن یک اسباب‌بازی بهتر بود که از این دوره کم‌کم پای اسباب‌بازی‌های صنعتیِ فرنگی که در آن روزگار، چندان گسترده هم نبودند به زندگی کودکانِ خاندان‌های سلطنتی یا طبقات مرفه باز شد.
در دوره قاجار برخی پیشه‌وران و صنعتگران به ساخت و فروش اسباب‌بازی و عروسک می‌پرداختند، در واقع آنها عروسک‌های گِلی به شکل انسان و حیوان می‌ساختند و لباس‌هایی به تن‌شان می‌کردند و در اماکن پررفت و آمد مانند حوالی امامزاده‌ها به مردم می‌فروختند؛ چنانچه اطراف حرم عبدالعظیم در شهرری تا همین ۵۰ سال قبل، یکی از اماکنی بود که اسباب‌بازی‌هایی مانند میمونک چوبی، فرفره و طبلک‌های دسته‌دار به فروش می‌رسید، اما اکنون دیگر خبری از فروشندگان و اسباب‌بازی‌های ابداعی نیست.
ساخت اسباب‌بازی با قدمتی به درازای تاریخ
جایگاه اسباب‌بازی در ایران باستان
اسباب‌بازی‌های مخصوص کودکانِ عهد قاجار
فرفره، وَق‌وَق‌صاحاب (دو تکه سفال نعلبکی‌مانند که وسط آن کاغذی چروک و آکاردئونی می‌گذاشتند کـه با باز و بسته کردن صدای توله‌سگ می‌داد)، بادبادک، علی‌وَرجه (تکه گلی را با پر و پوشال می‌پوشاندند و کِش بلندی بر آن می‌بستند و با لنگر دادن بالا و پایین می‌کردند)، گاری حلبی، فانوس کاغذی، سوت‌سوتک‌های گلی، جغجغه حلبی (به قوطی حلبی‌های کهنه دسته‌ای می‌چسباندند و چند سنگ‌ریزه و شن در آن می‌ریختند و تکان می‌دادند)، طبلک، مترسک، حیوانات گِلی، نمونه‌های کوچکی از وسایل خانه مانند آفتابه حلبی، قلیان، گهواره، نَنو، اتومبیل‌های حلبی، ماشین دودی، قطار، توپ‌های لاستیکی و ماهوتی و ... از جمله اسباب‌بازی‌های مخصوص کودکان در عهد قاجار بود.
از آنجایی که پای بازی و سرگرمی از دوره صفویه به زندگی بزرگسالان هم باز شد، نوجوانان و بزرگسالان نیز در اوقات فراغت و زمان جشن‌هایی مانند چهارشنبه‌سوری، نوروز و سیزده به‌در، اَلک دولک‌بازی، دوزبازی، تیله انگشتی، چِلتوپ، قاپ‌بازی و ... را انجام می‌دادند.
با این وجود تفاوت میان طبقه مرفه و فرودست حتی از نوع اسباب‌بازی کودکان نیز مشخص می‌شد چراکه کتاب‌های رنگ‌آمیزی و جعبه‌های مدادرنگی یا اسباب‌بازی‌های فرنگی و عروسک‌هایی به سبک غربی با پوشاک و آرایش غربی تنها در دربار و خانه‌های اعیان وجود داشت.
عکاس: آنتوان سوریوگین
از رد تا پذیرش اسباب‌بازی در تاریخ دوران اسلامیِ ایران
باز شدن پای اسباب‌بازی به زندگی بزرگسالان
وقتی بازی‌ها تفکیک جنسیت شدند!
از دوره قاجار به مرور بازی‌ها بر اساس جنسیت کودکان شکل گرفت به صورتی که پسربچه‌ها معمولا بازی‌هایی با فعالیت بیش‌تر و دختربچه‌ها بازی‌هایی با تحرک کمتر انجام می‌دادند. در عین حال بازی‌های گروهی و دسته‌جمعی مانند «قایم‌باشک» در این دوره در هر دو جنسیت و حتی در میان بزرگسالان نیز انجام می‌شد.
سرگرمی‌های گروهی در ایران قاجاری
رواج بازی‌های گروهیِ همگانی که در فضای عمومی انجام می‌شد و گاهی شکل معرکه نیز به خود می‌گرفت و می‌توانست تعداد افراد بیشتری را سرگرم کند از این دوره اتفاق افتاد. «لوطی عنتری» یکی از این بازی‌ها بود که لوطی (فرد گرداننده بازی)، معمولا میمونی دست‌آموز را با نواختن کمانچه به رقص وادار می‌کرد.
«پرده قیامت» نیز نوعی معرکه‌گیری خیابانی بود؛ در این سرگرمی، روی یک پرده نقشی از آتش جهنم و عذاب‌های گوناگون به تصویر کشیده شده بود که پرده‌دار با چوبی بلند و لحنی آهنگین، هر یک از رنج و عذاب‌های گناه‌کاران را در روز قیامت توصیف می‌کرد.
پی‌نوشت: بخشی از این گزارش با استفاده از اطلاعات «مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی»، «کتاب تاریخ اجتماعی تهران»، «یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه» و «مقاله بازی و سرگرمی کودکان در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» نوشته شده است.
