تپۀ تاریخی سیلک یکی از محوطه‌های باستانی مهم فلات مرکزی است و آن را باید بازمانده‌ای از زیگورات و نیایشگاه مردمان باستانی ایران دانست که از گِل رس و سفال ساخته شده است. این محوطه تا سال ۱۳۱۰ خورشیدی شناسایی نشده بود، اما ۸۰ سال پیش با جاری شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، این تپه‌ها نیز نمایان شده و داده‌ها نشان داد که در این زمین، گنجینه‌ای از تاریخ مدفون است.
این میراث ارزشمند که ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاریخی ایران ثبت شده است، نخستین تمدن شهرنشینی در آن شکل گرفته با داشتن لایه‌های فرهنگی متعلق به دوران نوسنگی، روستانشینی و شهر نشینی، محوطه‌ای سرشار از داده‌هایی است که در شناسایی تحولات تاریخیِ جوامع انسانی برای باستان‌شناسان راهگشا است و از معیارهای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز برخوردار است.
نخستین پژوهش و کاوش میدانی در تپه‌های باستانی سیلک کاشان در سال ۱۳۱۲ شمسی توسط «رومن گیرشمن» باستان‌شناس فرانسوی انجام شد، اما متأسفانه پس از پایان کار گیرشمن، تپه به حال خود رها شده و بخش بزرگی از زمین‌های اطراف این تپۀ ارزشمند به مزارع کشاورزی تبدیل شدند و ساخت و ساز شهری به سمت تپه پیش‌روی کرد! تا اینکه در دهه ۸۰ «صادق ملک شهمیرزادی» کاوش‌هایی را طی پنج فصل در این منطقه تاریخی انجام داده و به‌صورت مکتوب منتشر کرد.
مرحله سوم کاوش در محوطه باستانی سیلک نیز «محسن جاوری» به منظور تعیین عرصه و حریم آن صورت گرفت و در ادامه، بازنگری در این محوطه به سرپرستی جبرئیل نوکنده و جواد حسین‌زاده ساداتی، مدیر فعلی پایگاه پژوهشی سیلک در حال اجرا است.
محسن جاوری، دانشیار گروه باستان شناسی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان و در بیان ارزشمندی محوطه تاریخی سیلک، اظهار کرد: منطقه کاشان در شمال فلات مرکزی ایران، محدوده وسیع جغرافیایی است و محوطه‌های باستان‌شناسی و پراکندگی آنها مانند سیلک و اریسمان و وی‌گل در این منطقه متعدد است که با توجه به داده‌های به‌دست آمده از کاوش‌های باستان شناسی، پراکندگی محوطه‌های باستانی این محدوده شامل دوره‌های مختلفی از دوره پیش از تاریخ و پس از آن و حتی تا دوران اسلامی است و مشخص می‌کند که زندگی اجتماعی انسان از ۴۰ هزارسال قبل آغازشده است.
او افزود: در این بین، تپه سیلک یکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی در فلات مرکزی ایران است که بسیاری از اتفاقات مهم زندگی انسان و تحولات تاریخ زندگی و توسعه جوامع بشری در داخل فلات مرکزی ایران در این محوطه اتفاق افتاده است.
این باستان‌شناس اضافه کرد: این تحولات از دوره نوسنگی آغاز و سپس به دوره روستانشینی و بعد از آن نیز به دوره آغاز شهرنشینی و شهرنشینی وارد شده است. همه این تحولات در یک‌جا و درون یک محوطه انجام شده که باعث شده اهمیت بسیارزیادی داشته باشد.
جاوری که از سال ۱۳۹۳ تا ۹۷ مدیریت پایگاه پژوهشی سیلک را به عهده داشت و حرائم و عرصه سیلک را بازنگری کرده است، بیان کرد: از حدود ۴۵ سال پیش کاوش‌هایی توسط مرحوم رومن گیرشمن در محوطه باستانی سیلک انجام شده و بعد زنده‌یاد آقای دکتر صادق ملک شهمیرزادی آن را ادامه داد، من نیز یک فصل گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و حریم در آنجا انجام دادم و دوفصل نیز آقای دکتر جبرئیل نوکنده و دکتر حسین زاده در این محوطه کار کردند که نتایج بسیارمهمی حاصل شد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه کاشان ادامه داد: در فصل اخیر کاوش‌های صورت گرفته در سیلک، محوطه‌ای کشف شد که نشان می‌داد در آن فعالیت برای انجام ذوب فلزات صورت می‌گرفته است. همچنین مکانی سکوسازی‌شده به دست آمدکه برای یک استحکام موقت به صورت خیمه و چادر بر فراز سیلک مورداستفاده قرار داشته است.
این باستان شناس تأکید کرد: هربار که در محوطه سیلک کاوش صورت می‌گیرد داده‌های بسیار مهمی حاصل شده و می‌شود. این محوطه سرشار از داده است، چراکه یک محوطه باستانی ارزشمند به‌شمار می‌رود و فعالیت باستان شناسی در هر قسمت از آن به نتایج و اطلاعات ارزندۀ جدیدی منتج خواهد شد که حرف برای باستان شناسی ایران دارد.
جاوری اضافه کرد: من نزدیک به چهار سال مدیر پایگاه پژوهشی سیلک بودم و مقدمات ثبت حرایم مربوطه را انجام دادم و به این منظور، گمانه‌های عمقی حفر کرده و محدوده عرصه و حریم سیلک را تعیین کردیم و اتفاقاً نزدیک به یک ماه پیش فصل جدید کاوش در این محوطه به پایان رسید و سال قبل هم مدیر فعالی پایگاه، دکتر حسین زاده کاوش دیگری انجام دادند که نتایج بسیارخوبی هم داشت. دکتر حسین‌زاده در این چندسال روند بسیارخوب و موفقی را در این محوطه در پیش گرفته‌اند و کاوش‌های خیلی خوبی انجام شده و داده‌های بسیارخوبی هم به‌دست آمده است.
اما نمی‌توان از سیلک نام برد و یادی از زنده‌یاد عباس اعتماد فینی نکرد، او که پدرش اولین ایرانیِ گروه باستان‌شناسی پرفسور رومن گیرشمن بود که این همکاری از سال ۱۳۱۱ در محوطه باستانی سیلک کاشان شروع شد و تا ۳۴ سال ادامه داشت. عباس اعتماد فینی نیز سال ۸۰ از سوی دکتر صادق ملک شهمیرزادی برای فعالیت در زمینه طرح بازنگری سیلک کاشان دعوت شد و سال ۱۴۰۱ به‌عنوان موزه‌دار موزه سیلک بازنشسته شد و اندکی بعد درگذشت.
مرحوم فینی اندکی پیش از مرگش و درباره سیلک چنین بیان کرده بود: «ما باید فرهنگ و تمدن ۸ هزار ساله خود را در سیلک جشن بگیریم. سیلک اولین جایی است که مدنیت پایه‌گذاری شده است. سیلک، دانشگاه عموم جهان است و فقط متعلق به ما ایرانی‌ها نیست، بلکه متعلق به جهان است. سکوت سیلک، انسان را به یاد مظلومیت امیرکبیر می‌اندازد، اما هنوز هم نجوای سفالگران سیلک به گوش می‌رسد و اگر گوش شنوایی باشد این نجوا را می‌شوند. سیلک این مدفن راز، منجنیق رَسَن عمری دراز، این بنایی است که ۸۰ قرن است به پاست، سند شخصیت و ملیت و فرهنگی ماست، هر ذره از خاک سیلک اسطوره‌ای نهان است، قدرش بدان که الحق کاشانه جهان است. جهان مدیون هنرمندان سیلک است و ما خوشبختانه اطفال این دبستانیم. همه، بچه خاک پاک ایرانیم.»
