آزمایشگاه مجازی و ماشین اعتیاد، نامهای دیگری هستند که برای پلتفرمهای شبکهی اجتماعی استفاده میشوند؛ ماشینهایی که با روشهای خاص، در بسیاری از موارد رفتار انسانها را نیز تغییر میدهند. رویکرد آنها امروز شبیه به دستگاهی بهنام Skinner Box تعریف میشود که توسط رفتارشناس مشهور، BF Skinner برای کنترل رفتار کبوترها و موشها اختراع شد. تغییر رفتار در دستگاه مذکور هم طبق سیستم تنبیه و تشویق صورت میگرفت. درنهایت ما کاربران ماشین مذکور هستیم، اما رفتاری شبیه به معتادهای مواد مخدر داریم.
با توجه به تعریفها و هشدارهای بالا، چه عاملی هر روز ما را به نوشتن یا حضور چندساعته در پلتفرمهای اجتماعی تشویق میکند؟ حضوری که عموما با تولید محتوا یا همان نوشتن همراه میشود و نویسندهها، حتی هیچ انتظاری برای دریافت حقوق یا قرارداد همکاری ندارند. پلتفرمها بهعنوان حقالزحمه چه چیزی به ما پرداخت میکنند؟ به بیان دیگر، چه عواملی ما کاربران را به آنها وابسته میکند؟ شاید بتوان تأیید، توجه، ریتوییت، اشتراکگذاری و لایک در شبکههای اجتماعی را بهعنوان عوامل وابستگی نام برد.
رفتارهای اعتیادگونه در شبکههای اجتماعی
صرفنظر از اینکه کاربران به اعتیاد خود باور داشته باشند یا خیر، ماشینها مانند معتاد با آنها رفتار میکنند.اعتیاد همان الگویی است که ارتباط ما را با ماشین شکل میدهد. بخش عمدهای از اعتیاد به توجه مربوط میشود و مدیران شبکهی اجتماعی بهخوبی از این حقیقت آگاه هستند.
کارشناسان، رفتارهای اعتیادگونه در شبکههای اجتماعی را بیش از همهچیز به اعتیاد قمار تشبیه میکنند. برای درک بهتر به بلیطهای بختآزمایی دقت کنید. هر کاربر به تعدادی علامت و کاراکتر اعتماد میکند؛ علامتهایی که در هر بازی قمار منحصر بهفرد بوده، اما درنهایت همگی تنها علامتهای بیمعنی (نقطه، رنگ، کاراکتر و...) هستند. درنهایت، نتیجهی اعتماد و فعالیت با ابزارهای قمار، چیزی بهجز باخت برای همهی کاربران و بازیکنان نیست. در این میان قماربازهایی هم هستند که بهصورت کامل فریب سیستم را میخورند و همهی زندگی خود را وارد بازی میکنند.
در دنیای رسانههای اجتماعی، شما چند کاراکتر و حرف را به کار میگیرید و پس از نوشتن آنها، دکمهی ارسال یا انتشار را میزنید. همین رفتار را با ریختن تاس یا هر حرکت دیگر در بازیهای قمار مقایسه کنید. پس از ریختن همین تاس، کاربر بهدنبال نتیجهای از صاحب قمارخانه یا همان اینترنت میماند. درنهایت نیز تنها با اعدادی همچون تعداد لایک، اشتراکگذاری و نظر در شبکههای اجتماعی روبهرو میشود.
اکنون این سؤال ایجاد میشود که کدام بخش از رویکرد بالا چنین قابلیت بالایی در ایجاد اعتیاد دارد؟ در ظاهر، همه تصور میکنند که حضور و فعالیت در شبکههای اجتماعی مانند همان پیروزی در قمار است. درحالی که این بازیهای مدرن بهصورت عادلانه برنامهریزی نشدهاند و شاید همهی ما در آنها برنده نباشیم. حسابهای کاربری ما در شبکههای اجتماعی، بهنوعی ماشینهایی برای رقابت با هدف کسب لایک هستند. پس از رسیدن به آن هدف هم هیچ پولی دریافت نمیکنیم و تنها از شهرت و توجه دیگران شاد میشویم. درنهایت، توجه کسبشده نیز دائمی نخواهد بود و احتمال خدشهدار شدن آن بسیار زیاد است؛ خدشهدار شدنی که با شروع فاز عدم تأیید از سوی دیگران، مجددا ما را به دوران تنهایی و تلاش برای جلب توجه فرو میبرد.
معتاد یا قمارباز؟
شباهت میان معتادان به قمار و معتادان به شبکههای اجتماعی نفیپذیر نیست. تریستان هریس، کارمند سابق گوگل در بخش طراحی اخلاقی، گوشیهای هوشمند را به ماشینهای قمار و شانس تشبیه میکند. اکثر اپلیکیشنهای گوشی هوشمند از پاداشهای متغیر متناوب برای درگیرکردن یا بهنوعی معتادکردن کاربر استفاده میکنند. پاداشهای مذکور متغیر هستند و کاربران را در وضعیتی از عدم اطمینان نگه میدارند. دقیقا همین رویکرد در ماشینهای بختآزمایی با اهرمهای شانس وجود دارد. آدام آلتر، بازاریاب دیجیتال اعتقاد دارد که با اختراع دکمهی لایک در شبکههای اجتماعی، قمار به زندگی روزمره و رفتارهای همیشگی کاربران اضافه شد. ناتاشا داو شول، انسانشناس هم همین عقیدهی ماشین شانس و قمار را برای شبکههای اجتماعی بیان میکند.
با پیشرفت فناوریهای دیجیتال، ماشینهای قمار هم تغییراتی اساسی را تجربه کردهاند و بهنوعی تجربهی کاربران را لذتبخشتر و توجیهپذیرتر کردهاند. امروزه، کاربران بازیهای بختآزمایی اعتماد بیشتری به ماشینها دارند چون ساختار آنها دیجیتالی شده و به بازیهای کامپیوتری شبیهتر شده است. آنها تصور میکنند که تغییر دستی مکانیزمها و افزایش و کاهش شانس برد دیگر در سیستمهای دیجیتال وجود ندارد.
ماشینها برای تشویق هرچه بیشتر کاربران به بازی، ابزار و روشهای متنوعی دارند؛ بهعنوان مثال آنها پاداشهایی را به کاربر میدهند و او به بازیکردن بیشتر و تلاش برای برد بیشتر تشویق میشود. البته بردهای مذکور بهنوعی باخت هستند که ظاهر برد به خود میگیرند؛ درواقع پاداشی که کاربر دریافت کرده، کمتر از هزینهی صرف شده است، اما بههرحال مرکز پاداش ذهن او را فعال میکند.
هدف بسیاری از معتادان به بازیهای بختآزمایی، صرفا برد نیست. شول در جریان تحقیقات خود به این نتیجه رسید که ذات بازیکردن، افراد را به ماندن در کنار ماشینها تشویق میکند. درواقع آنها تنها به زمانی برای دور بودن از افراد دیگر نیاز دارند و این زمان را با ماشین بختآزمایی میگذرانند. اصطلاح «زمان سپریشده با دستگاه» برای چنین نوعی از وقتگذرانی کاربران استفاده میشود. در این میان ماشینها هم بهگونهای طراحی شدهاند تا در همهی اجزاء، فرد را به ماندن هرچه بیشتر تشویق کنند.
«زمان سپری شده با دستگاه» نکتهای حیاتی را دربارهی اعتیاد به ما گوشزد میکند. مراکز قمار از قدیم همهی تلاش خود را به کار میگیرند تا کاربر درکی از سپریشدن زمان نداشته باشد. آنها هرگونه نشانه از نور روز یا ساعت را از برابر کاربران حذف میکنند. حتی غذاخوردن و دیگر نیازهای شخصی هم بهنوعی برطرف میشوند که گذر زمان آنچنان مشهود نباشد. چنین رویکردی در مراکز تفریحی دیگر نیز دیده میشود و هدف نهایی، ازبینبردن درک افراد از زمان است.
شبکه اجتماعی یا سالن قمار
اگر شبکههای اجتماعی را به سالنهای قمار تشبیه کنیم، میتوان ادعا کرد که آنها بر تمایل ادامهدار مردم به قمار پایدار شدهاند؛ تمایلی که تا دوران کنونی (موسوم به نئولیبرال) هم ادامه یافته است. مفهوم لیبرال به این دلیل استفاده میشود که قوانین قمار در کشورهای غربی در سالهای پس از جنگ جهانی دوم بهصورت شدیدا متمرکز تدوین و اجرا میشدند. در ۴۰ سال گذشته، روند آزادسازی آنها بهمرور طی شد و امروز شاهد عبور از دورهی زمانی لیبرال هستیم. کشورهای متعدد همچون بریتانیا، آمریکا، کانادا و اعضایی در اتحادیهی اروپا، به سمت آزادسازی قوانین بختآزمایی پیش رفتهاند.
آزادسازی قوانین بختآزمایی همزمان با آزادسازی بازارهای مالی انجام شد. پویایی بازارهای سرمایهداری در دوران آزادسازی مالی به نسبت زیادی وابسته به تغییرات و محاسبات بازار سهام بود. بهعلاوه ارتباطی قوی میان مفاهیم مالیسازی و دنیای فناوری وجود دارد. بازار مالی را میتوان مهمترین بخش از نظام سرمایهداری دانست که مرتبط با پردازش و دنیای کامپیوتر عمل میکند. در همین وضعیت، تلاشهای زیادی هم در دورههای زمانی متعدد انجام شده است تا از کامپیوتر و پردازش برای دور زدن بازار مالی استفاده شود.
بیشتر بخوانید:شبکه های اجتماعی سالم برای کودکان
از لحاظ فرهنگی، ایدهی زندگی بهصورت بختآزمایی (که تنها افراد محدودی از شیوهی عملکرد آن اطلاع دارند) هم بهصورت نظریهای اجتماعی مطرح میشود و هم توضیحی برای چالشهای بشریت است. حتی برخی نظریهپردازها، قمار و شانس را با مفاهیم عرفانی مانند قضا و قدر مرتبط میدانند. آنها نقش انسان را در سرنوشت خود پایین میدانند و شاید بههمین دلیل، تمایل به بختآزمایی را نزدیک به طبیعت تصور میکنند. بههرحال هرگونه بختآزمایی و قمار (فعالیت در شبکههای اجتماعی هم در آن دسته قرار میگیرد) بهنوعی رهاکردن سرنوشت و مسیر در دستان نیرویی غائب تلقی میشود.
تصور کلیشهای این است که پلتفرمهای شبکهی اجتماعی، تأیید جمعی و اجتماعی افراد را در تنظیماتی کنترلشده انجام میدهند. ازطرفی، چنین تصوری شبیه به آن خواهد بود که بختآزمایی را تنها با پاداشها تعریف کنیم؛ درحالی که افراد در شبکههای اجتماعی بیشتر بهدنبال قضاوت هستند. ما اطلاعاتی را به ماشین ارائه میکنیم و بیش از همهچیز منتظر قضاوت اطرافیان میمانیم. درنتیجه میتوان ادعا کرد که هرگونه فعالیت، به باخت در ماشین قمار شبکهی اجتماعی منجر میشود.
راه های کم کردن اعتیاد به تلفن همراه
تلفنهای هوشمند مزایای زیادی دارند اما استفادهی بیش از اندازه و اعتیاد به آنها خوب نیست. اعتیاد داشتن به هر کاری میزان بهرهوری را کاهش میدهد. در زیر چند نمونه از کارهایی را که لازم است برای کم کردن اعتیاد به تلفن همراه انجام داد را برای شما ذکر خواهیم کرد.
اپلیکیشن های اعتیاد آور را پاک کنید
جیک نپ، طراح سابق Google Ventures: من همیشه جذب آیفونم میشدم اما در سال ۲۰۱۲ و بعد از اینکه متوجه شدم روی ارتباطم با بچهها و زمانی که برای آنها میگذارم تأثیر گذاشته تصمیم گرفتم کاری بابت این موضوع انجام دهم. درنتیجه تمام اپلیکیشنهایی که حواسم را پرت میکرد مانند توییتر، فیسبوک، اینستاگرام و یوتیوب را پاک کردم. حتی اپلیکیشنهایی مانند جیمیل و safari را نیز غیر فعال کردم. بعد از این کار احساس میکردم بار سنگینی از روی دوشم برداشته شده است. من حتی تصور میکردم این کار موقت باشد اما اکنون بعد از گذشت ۶ سال هنوز هم از هیچکدام از این اپلیکیشنها استفاده نمیکنم.
گذاشتن موبایل دور از دسترس
یونی رچمن، سرمایهگذار: من طبق توصیهی یک درمانگر تصمیم گرفتم موبایلم را دور از خودم و در یک اتاق دیگر بگذارم. اوایل انجام این کار برایم خیلی سخت بود و مضطرب میشدم. اینکه ندانم تلفن همراهم در چه وضعیتی است و آیا شارژ کافی دارد یا خیر را اصلا دوست نداشتم. هیچ وقت پیش نیامده که موبایلم در اثر بیشارژی خاموش شود زیرا دائم آن را شارژ می کنم. اما درمانگرم از من خواسته مدت زمان دور بودن از موبایلم را افزایش دهم. ابتدا باید این کار را در فواصل زمانی ۱۵ دقیقه انجام میدادم و به مرور، مدت آن را افزایش میدادم. البته هنوز هم در انجام این کار حرفهای نشدهام اما بسیار پیشرفت کردهام و کمتر سراغ آن میروم.
حالت پرواز تلفن همراه
جان کانورز، مدیر محتوای Fast Company: من مدتی پیش اپلیکیشن اینستاگرام را از روی گوشی موبایلم پاک کردم و موبایلم را شبها در حالت پرواز قرار میدهم. بعد از مدتی و با اصرار دوستانم اینستاگرام را دوباره نصب کردم اما هنوز هم شبها موبایل را در حالت پرواز قرار میدهم یا آن را سایلنت میکنم.