روزگاری قدرت شبکه‌های اجتماعی به اندازه شرایط فعلی نبود به طوری که با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی به ویژه در سال‌ها اخیر رسانه‌های کلاسیک از جمله تلویزیون و روزنامه تحت تاثیر شبکه‌های مجازی قرار گرفتند و بار تاثیرگذاری شبکه‌های اجتماعی نه تنها در ایران بلکه در جهان سنگین‌تر شده است. امروزه شاهد جریان‌سازی خبری از طریق شبکه‌های اجتماعی هستیم و رسانه‌های سنتی دنباله‌رو این جریان حرکت می‌کنند.

این واقعیت از طریق آمار رشد کاربران فضای مجازی قابل بررسی است به طوری که براساس جدیدترین نتایج مرکز آمار ایران افراد بالای 15 سال در ایران به طور متوسط یک ساعت و 4دقیقه در روز در شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. آماری که به گفته رئیس مرکز فناوری اطلاعات ایران در برابر میانگین سرانه مطالعه روزنامه که یک ساعت و 27 دقیقه و مطالعه کتاب غیردرسی (به غیر از ادعیه) 4ساعت و 34 دقیقه در ماه است، جای تامل و بررسی دارد. به گفته امیر ناظمی، زمان حضور ایرانیان در شبکه های اجتماعی حدود 30 برابر زمان مطالعه روزنامه و 9 برابر زمان کتابخوانی است. او معتقد است با تغییر نگاه از تهدیدمحوری به فرصت محوری، به شرط حضور گروه‌های مرجع، نویسندگان و پژوهشگران در شبکه‌های اجتماعی فرصتی بزرگ برای ارتقای آگاهی عمومی پدید خواهد آمد.

وقوع سیلاب در دروازه قرآن شیراز، وقوع سیل در لرستان، مرگ 10 دانشجوی دانشگاه علوم تحقیقات در پی بریدن ترمز اتوبوس دانشجویان و سقوط آن به دره. پسری که صحنه کتک زدن دختری را به صورت زنده در اینستاگرام پخش کرد. بیرون راندن یک نماینده مجلس در پی توهین به کارمندان گمرک و مقصر شناخته شدن وی از سوی نهادهای نظارتی. دو کودک کار که در کرمان توسط پیمانکار شهرداری مجبور به خوردن گل هایی شدند که در دستشان بود و به مردم می‌فروختند.

فیلم شادی سربازان در یک گروه موزیک، پخش آهنگ ساسی مانکن در مدارس و رقص و همخوانی دانش‌آموزان، پخش تصاویر و فیلم‌هایی از انواع اسلحه قاتل روحانی همدانی و واکنش کاربران و دوستانش ونمونه‌های دیگر از جمله اخباری بودند که اخیرا از طریق شبکه‌های اجتماعی تلگرام و اینستاگرام پر رنگ شدند.

همه این اتفاقات ظرف کمتر از نیم ساعت به اخبار داغ روز در زمان وقوع خود تبدیل شدند. اخباری که تا پیش از این و در نبود شبکه‌های پیام رسان شاید ماه‌ها طول می‌کشید در حوزه‌های به ترند جهانی تبدیل شوند. 

آخرین آمار مرکز آمار ایران درباره حضور ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی در سال 96 می‌گوید که از بین شبکه‌های اجتماعی، تلگرام با 94.5 درصد و پس از آن اینستاگرام 43.1 درصد بیشترین عضویت را داشته‌اند. کارشناسان معتقدند در ایران فقدان رسانه‌های مستقل به قدرتمند شدن شبکه‌های اجتماعی کمک کرده است تا در آن افراد با دیدگاه‌های مختلف فرصتی برای بیان آزادانه نظراتشان داشته باشند. 

نقش فیلترینگ در محدود کردن فعالیت شبکه اجتماعی

شرایط تا جایی پیش رفت که شبکه اجتماعی گوی سبقت را از دیگر رسانه‌ها ربود به طوری که سیاست فیلترینگ در اردیبهشت سال 97 کلید خورد و در راس آن تلگرام که دارای بیشتر مخاطبان را داشت، محدود شد. فیلتر تلگرام باعث شد تا مدت کوتاهی کاربران خود را از دست بدهد و روند کاهش پیدا کرد و در مقابل استفاده از اینستاگرام، واتس‌اپ و پیام‌رسان سروش افزایش یافت. اما از نیمه سال بعد تلگرام توانست سهم بازار خود را دوباره پس بگیرد چرا که دیگر شبکه‌های اجتماعی نیاز مخاطبان را برآورده نمی‌کرد و مجدد برخی دستگاه‌ها و نهادهای دولتی نیز فعالیت کانال‌های تلگرامی خود را از سر گرفتند. 

فرقی ندارد استفاده از شبکه‎های اجتماعی برای برقراری ارتباط با دوستان یا آشنایان باشد یا راه‌اندازی کسب‌و‌کار، به هر حال شبکه‌های اجتماعی به برنامه‎های ثابت گوشی‎های ایرانیان تبدیل شده‎ است و برخلاف تصور مجریان مسدودسازی تلگرام، فیلتر کردن آن تاثیری بر استفاده کاربران نداشته است.

اینستاگرام، دیگر شبکه‌ اجتماعی محبوب ایرانی‌ها بود که با وجود تهدیدهای مکرر فیلترینگ از نفوذ قابل توجهی در بین ایرانیان برخوردار شد. این شبکه اجتماعی پیش از فیلترینگ رقیب سرسخت تلگرام به شمار می‌آید و با وجود کنکاش‌های بسیار بین وزیر ارتباطات و نمایندگان مجلس و دیگر سران کشور هنوز تصمیم فیلترینگ اینستاگرام اجرایی نشده است و اینستاگرام به عنوان دومین شبکه‌ اجتماعی محبوب ایرانی‌ها روزگار می‌گذراند. البته در این میان نباید از قدرت رسانه سوم مجازی به نام «توییتر» غافل شد.

دوره نادیده گرفتن رسانه اجتماعی به سر رسید

مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در یکی از اظهارنظرهای خود بیان کرده بود که «شمار رسانه‌های مستقل در ایران کم است و دوره نادیده گرفتن رسانه اجتماعی به سر رسیده است. حمیدرضا ضیایی پرور با اشاره به جایگاهی که شبکه‌های اجتماعی و به ویژه پیام‌رسان تلگرام در جامعه ایران کسب کرده‌اند می‌گوید، مردم از طریق موبایل «از همه چیز» مطلع می‌شوند و در شبکه‌های اجتماعی «علاوه بر خواندن می‌توان واکنش هم نشان داد». او چنین اظهار کرده بود که نقش شبکه‌های اجتماعی در افکار عمومی ایران چنان برجسته شده است که توانست نماینده سراوان در مجلس را به دلیل رفتارش با یک کارمند گمرک «از موضع طلبکارانه به عذرخواهی» بکشاند.

داشتن تریبون آزاد رمز موفقیت شبکه‌های اجتماعی

اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان درباره قدرت شبکه‌های اجتماعی، در گذشته تریبون شبکه‌های اجتماعی در دست افراد خاص و دارای نظر بود اما اکنون فضای مجازی تربیون همه اقشار مختلف مردم شده است و بسیاری از نارضایتی‌ها و حمایت‌های خود را از طریق این شبکه‌ها بیان می‌کنند.

یکی دیگر از دلایل اقبال عمومی شبکه‌های اجتماعی تمایل مردم به داشتن رسانه‌ای است که بی‌طرفانه و همه جانبه راوی اخبار باشد. آنچه مشخص است اینکه یکی از ویژگی‌های جذاب و مورد علاقه کاربران در شبکه‌های اجتماعی در اختیار داشتن فضای بدون سانسور و انعکاس اخبار از سوی تمام جهت‌های فکری است که این انتخاب را به مخاطب می‌دهد که آنچه درست است را با دلایل و شواهد کافی از میان هزار منبع انتخاب کند. امکان ابراز نظر و واکنش نسبت به وقایع و دنبال کردن لحظه‌ای اخبار به این جذابیت افزوده و همین دلایل کافی است این واقعیت بزرگ‌تر شود که شبکه های اجتماعی تنها رسانه‌های مستقل در دسترس هستند.

الهام خلیلی خو

بیشتر بخوانید

ماجرای فیلترینگ تلگرام و محبوبیت آن

ایرانیان هشتمین مشتری اینستاگرام در دنیا