«نقالی به معنای بیان یک داستان به وسیله یک فرد است، و این فرد با استفاده از بیان بدن، حرکات و افعال قهرمانان و شخصیت های داستان، آن را شرح می دهد. یک نقال می بایستی سخنوری توانا و خطیبی باسواد و آشنا به معارف و علوم مختلف باشد.

فراگیری سخنوری و دست یابی به آداب آن محتاج به زمانی طولانی است. زمانی که صرف تمرین و کسب تجربه می گردد. در واقع نقالی، معلمی است، نقال مرتب در کار آموزگاری است، به همین خاطر نقال بی سواد نه تنها در این عرصه پایدار و موفق نیست بلکه شنوندگانش را هم از دست خواهد داد. نقال بایستی مرتب مطالعه داشته باشد، از شعرشاعران بزرگ گرفته تا کتاب های تاریخی و مذهبی و حکایات و ضرب المثل ها و علوم روز.

یک نقال سینه اش مانند دکان عطاری ست.باید از هر موضوعی دانشی هر چند اندک داشته باشد تا به موقع از آن استفاده کند.نقال باید وقار و نجابت هم داشته باشد و کلام را با تمأنینه ادا نماید و از جلف بازی و حرکات سبک و مبتذل بپرهیزد. بخاطر اینکه افرادی که پای نقل هستند، بخصوص جوانها، به شدت از حرکات و سکنات نقال که عمدتا به جای قهرمانهای داستان عمل می کند تأثیر می پذیرند.»

این شرح به بیان "ویژگی مهم یک نقال خوب" از زبان مرشد سید مصطفی سعیدی می‌پردازد.

حال نامساعد آخرین بازمانده نسل نقالان قدیم ایران

«سید مصطفی سعیدی» از نقالان برجسته کشور که مدتی است از بیماری رنج می‌برد و گویا حال چندان مساعدی هم ندارد، به گفته صمدیان، از دوستان و همکارانش، در یکی از بیمارستان‌های اراک بستری شده و فعلاً قرار است آزمایش‌هایی روی وی انجام شود تا چگونگی درمان مشخص و بعد در صورت امکان شرایط انتقال به تهران فراهم شود.

مرشد سعیدی که از ۱۳ سالگی به شاهنامه‌ خوانی مشغول بوده چند سال قبل در حاشیه همایشی از مرگ تدریجی هنر نقالی گله کرده و گفته بود: کسی از این هنر حمایت نکرد. بارها گفته‌ام که حاضرم چند جوان با استعداد را آموزش دهم به شرط این که دولت آنها را استخدام کند اما هر بار که به اینجا رسید همه قلم‌ها شکست و همه سرها به زیر افتاد و هنوز کسی به من جواب نداده است.

این هنرمند بروجردی از معدود مرشدهای ایران است که طومار دارد و کتاب‌هایی از او نیز چاپ شده است.

ثبت ملی گنجینه زنده بشری

اسفند ماه سال گذشته بود که اتفاق خوبی برای هنر نقالی کشور رخ داد و در بین 53 طرح و نام از استان‌های مختلف توانست به عنوان گنجینه زنده بشری در فهرست حاملان میراث فرهنگی ناملموس (نادره کاران) ثبت ملی شود. مردمی که سال‌ها پای نقل و کلام «آسید مصطفی» نشسته‌اند و داستان‌های شاهنامه را می‌شنوند می‌دانند که او آخرین بازمانده از نسل نقالان قدیم ایران است و به او لقب «حنجره ارغوانی» داده‌اند. 

زندگینامه مرشد سعیدی

آسید مصطفی متولد 1327 در یکی از روستاهای اراک است و سال‌هاست که در میان مردم شاهنامه دوست لُرزبان زندگی می‌کند و مردم بروجرد همواره به نیکی از او یاد می‌کنند. همه اینها بهانه‌ای شد تا پای صحبت‌های مرشد سید مصطفی سعیدی بنشینم.

در سه سالگی مادرش را از دست داد. پدرش از زادگاهش هجرت کرد و به بروجرد رفت. آنجا در محله امامزاده قاسم با زن بیوه ای که آن هم چهار فرزند داشت ازدواج نمود. خودش می گوید: «در اینجا بود که طعم تلخ نامادری و بیداد زن پدر پروبال من و سه برادرم را سوزاند و خاکستر نمود.» از درس و مدرسه خبری نبود، در هفت سالگی کتاب اول ابتدایی را با هزار مشقت تهیه کرد و به هر کس می رسید با التماس کلمه ای می پرسید. شبها کتابش را زیر سر می گذاشت که از دسترس زن پدر در امان باشد اما صبح می دید کتابش پاره شده، از پا نمی نشست و کتاب دیگری تهیه می کرد و ادامه می داد، بدین ترتیب خواندن و نوشتن را آموخت،

در نه سالگی پدرش او را به دست استادی به نام سید مهدی صفوی پور سپرد. مدت سه سال همراه او نیمی از ایران را زیر پا نهاد، (اکنون مدفن این استاد فرهیخته در همدان است).

در سن یازده سالگی چنان در روضه خوانی و وعظ پیش رفت که عملاً بالای منبر قرار گرفت و به سخنرانی، روضه خوانی و موعظه پرداخت . در سیزده سالگی به قهوه خانه رفت و با مرشد کرم اصفهانی آشنا و مأنوس شد. مرشد کرم چنان زیبا نقل می گفت که او را شیفته حرکات موزون و کلام آهنگین خود نمود، از اینجا به بعد قدم در میدان شاهنامه گذارد و مدت سه سال با این بزرگوار دوره نقالی و منقبت خوانی را طی کرد.

ابتدا در قهوه خانه حاجی عباس شاخه نبات در بروجرد نقالی می کرد به طوری که در چهارده سالگی به نقال حنجره ارغوانی ملقب شد. در پانزده سالگی از بروجرد به ملایر رفت و چنان غوغایی برپا کرد که هنوز هم مردم ملایر از آن دوره یاد می کنند. در شانزده سالگی نوشتن طومار شاهنامه را آغاز، اما نیمه کاره رها نمود چون امیدی به چاپ آن نداشت، در هفده سالگی به زادگاهش اراک رفت در آنجا استقبالی فراوان از او شد .

در نوزده سالگی ازدواج نمود ازدواجی که فرجام خوشی نداشت ثمره این ازدواج سه پسر و سه دختر بود. در بیست سالگی به سربازی اعزام شد، پس از آن به اراک بازگشت و دوباره نقالی را آغاز نمود. سال چهل و یک به خرم آباد رفت و مدت نه سال در این شهرنقالی می کرد.

از پاتوق های او قهوه خانه های حاج سید رحم خدا، حاج علی فرح مند و شمشیر آباد، قهوه خانه درشکه چی ها و قهوه خانه مشهدی قربانی بود. بعد به دورود رفت و مدت دو سال در این شهر هم نقل می گفت و هم منبر می رفت، پاتوق نقالی اش نیز قهوه خانه شادروان فرخ فال و مرحوم دادامراد بود.

سپس به بروجرد بازمی گردد و در قهوه خانه سید نور الدین پرچمدار و قهوه خانه حسن داروغه نقل می گوید. مدت سی سال در بروجرد می ماند و پس از جدایی ناخواسته از همسرش به روستای یکه دانگه که پیشتر در آنجا منبر می رفت کوچ می کند (روستایی که تا به امروز در آن ساکن است). «در اینجا همسری اختیار کردم که در پرهیزکاری سرآمد روزگار است و از ایشان خداوند چهار دختر و دو پسر به من عطا فرمود که آنها نیز از مادرشان در عبادت کمتر نیستند و خداوند به من نظر لطف فرمود و جان سوخته این حقیر را سبز، بنده هم شکرگزار نعمتش هستم.» در دیداری با دکتر جابر عناصری به سفارش ایشان نوشتن طومار شاهنامه را از نو آغاز می کند، طوماری که شروعش آغاز شاهنامه و پایانش حمله اسکندر به ایران است. هم اکنون این طومار در قالب دو کتاب ارزشمند و سترگ به چاپ رسیده است.

آسید قریب به هفتاد سال سن دارد و قریب به شصت سال از عمرش را به نقل و منقبت و وعظ و خطابه پرداخت. «با بودن این همه وسایل سرگرم کننده باز هم مردم می آیند و به گفتار این حقیر بی بضاعت گوش داده و از شاهنامه لذت می برند. حال بنده نمی دانم چه سری در گفتار فردوسی است که هرگز کهنگی ندارد مدت سی سال در یک مکان و سی بار داستان را از اول تا به آخر بیان کنی و کسی نگوید من سی بار است که این داستان را شنیده ام به عقیده شما آیا سزاوار نیست چنین کتابی در کتابخانه ها باشد و ما فقط نام شاهنامه را بشنویم به امید روزی که هر خانواده در خانه اش کتاب شاهنامه را مانند درس همیشگی به کودکان خود بیاموزد زیرا درس اخلاق، جوانمردی و راستگویی، امانت داری، ناموس پرستی، وطن پرستی، خداشناسی همه و همه اینها در این کتاب ارزشمند مثل خون در رگ انسان جاری است.

بنا به اعتراف صدها نفر که خودشان به این حقیر گفته اند که ما راه درست زندگی را در پای سخنان تو یاد گرفتیم و از راه خطا بازگشتیم؛ حمل بر خودستایی نشود یک نقال اول چیزی را که باید داشته باشد تقوی است.علمی که پیش عالم بی عمل است مانند چراغ باشد اندر کف کور.همان داستان زنی که به رسول خدا(ص) عرض کرد بچه من خرما زیاد می خورد فرمود: فردا بیا. روز بعد پیامبر عظیم الشأن فرمود بچه جان خرما نخور، مادر گفت: چرا دیروز نفرمودی؟ فرمود: چون که خود خرما خورده بودم.»

هم اکنون آسید با کوله باری از تجربه و گنجینه ای عظیم در سینه مملو از روایات، نقل ها، قصه ها، افسانه ها، اشعار، مسأله ها، مناقب، ذکرها، مدح ها، پند و حکمت و اندرز، مثل، خطابه و…، در روستای یکه دانگه با همسر و فرزندانش روزگار سپری می کند، وی در چند سال اخیر در جشنواره های مهمی در تهران شرکت جسته از جمله جشنواره دوسالانه نمایش های آیینی سنتی، جشنواره موسیقی آیینی، نخستین همایش منقبت خوانان و….

امید که این نام آور بازمانده از آخرین نسل نقالان عمر دراز یابد تا با بودنش بدانیم که نقالی هنوز هنری میرا و متروک نشده و جوانان با همت این پرچم افراشته را از پیشکسوتان بگیرند و برافرازند تا هرگز فراموش نشود. امید که زحمات و خدمات سید مصطفی سعیدی و سایر نقالان ایرانی را پاس بداریم.