به گزارش تیتربرتر؛ زیست‌بوم‌های عشایر اعم از جلگه‌ای و کوهستانی به دلیل ویژگی‌های خاص فرهنگی اجتماعی و آداب‌ورسوم و نیز چشم‌اندازهای زیبای طبیعی دارای پتانسیل بسیار خوبی جهت جذب توریسم است.
عشایر ایران در مناطق مختلفی در کشور پراکنده هستند و همین پراکندگی چغرافیایی و اقلیمی باعث شده است فرهنگ، گویش، آداب‌ورسوم، پوشش و حتی نوع کوچ (عمودی و افقی) در هر گروه کوچ‌نشینی متفاوت باشد و از این حیث جامعه عشایری ایران نیز سیمایی متنوع و گوناگون دارد که این امر موجبات پویایی و تنوع چشمگیری در گردشگری عشایری شده است.
آنچه در این شاخه از گردشگری اهمیت بسیاری دارد، تنوع و گوناگونی فرهنگ میان عشایر است که زمینه بسیار مناسبی را برای استقبال گردشگران فراهم می‌کند.
گردشگری عشایری چیست؟
گردشگری عشایر یکی از شاخه‌های گردشگری است که به تازگی در ایران به آن توجه شده است. تجربه زندگی در میان ایل برجسته‌ترین ویژگی این نوع گردشگری است.
دیدن و تجربه زندگی عشایری در دنیای مُدرن امروز برای گردشگران داخلی و خارجی جذابیت‌های بسیاری دارد و آنها را برای درک این تجربه به‌سوی خود فرامی‌خواند.
جلوه‌های طبیعی و انسانی موجود در محیط زندگی عشایر، این گروه را به‌عنوان یکی از جاذبه‌های خاص و چشمگیر گردشگری مطرح کرده است. کوچ عشایر همواره یکی از زیباترین جاذبه‌های گردشگری ایران به شمار می‌رود. عشایر و نوع زندگی آنها، زبان، موسیقی، غذاهای محلی، پوشاک، ترانه، صنایع دستی، رقص و لباس‌های محلی به همراه آیین‌هایی مانند جشن‌های محلی و عروسی مواردی بوده که همیشه مشتاقان بسیاری را به سوی خود دعوت کرده است.
کوچ سنتی گله‌های عشایری از ییلاق به قشلاق و بالعکس، مناظر طبیعی زیبای مسیر کوچ از جمله آبشارها، تنگه‌ها، جنگل‌ها و مراتع سرسبز و رودخانه‌ها از دیگر جاذبه‌های گردشگری مناطق عشایری است.
عشایر در گذر قرن‌ها زندگی دسته‌جمعی خود، در حفظ ساختار فرهنگی و اجتماعی قبیله‌ای خویش به شیوه‌ای زیبا و باورنکردنی تلاش کرده‌اند و می‌توان گفت که بسیارهم در این زمینه موفق بوده‌اند. مناطق عشایری ایران همچون میراثی هستند که اصالت بشر را در جنبه‌های فرهنگی و انسانی آن می‌توان دید. عشایر جزیی افتخارآمیز از تمدن ایران زمین هستند و تجربیات چند هزار ساله زندگی‌شان در سفر بی‌شک برای طرفداران سفر شگفت‌انگیز خواهد بود.
گردشگران بسیاری در سراسر جهان هستند تمایل دارند از نزدیک سبک زندگی این مردمان زحمتکش را مشاهده کرده و چند روزی را در کنار آنان نظاره‌گر فعالیت‌هایی چون دوشیدن شیر، تهیه ماست، کره‌گیری، روغن‌گیری، پشم‌چینی، قالی‌بافی و بسیاری کارهای دیگر باشند. هر چند در سال‌های اخیر مظاهر فناوری، مقداری زندگی بکر عشایر را تحت تأثیر قرار داده است، همچنان کوچ‌نشینان بسیاری سنت‌ها و ارزش‌های اصیل ایرانی خود را حفظ کرده‌اند که دیدن همین سنت‌ها، جذابیت‌های بسیاری برای گردشگران داخلی و خارجی دارد.
مهمان‌نوازی و گرامیداشت سنت‌ها از سوی عشایر برای بسیاری از گردشگران به‌ویژه گردشگران خارجی جذابیت بسیاری دارد. از سویی زندگی عشایر کشور مملو از تلاش، سخت‌کوشی و مبارزه با ناملایمات طبیعت است که این امر در کنار زیبایی‌های زندگی کوچ‌نشینی نیز برای گردشگران، بسیار دیدنی و جذاب است.
جذابیت زندگی عشایر برای توریسم‌ها
با توجه به سبک زندگی امروز و پیشرفت صنعت و تکنولوژی زندگی در دامان طبیعت می‌تواند برای بسیاری از مردم جالب و دیدنی باشد. از آنجا که زندگی عشایری در بسیاری از کشورها از بین رفته، خود این موضوع کنجکاوی بسیاری از گردشگران را جلب می‌کند تا با این نوع زندگی آشنا شوند. موضوع دیگر این‌که عشایر ایران به همراه افغانستان، تاجیکستان، چین، شمال غربی آفریقا و کوه‌های کلیمانجارو تنها عشایری هستند که کوچ عمودی (از کوه به دشت و برعکس) دارند و همین دست‌وپنجه نرم کردن با طبیعت متفاوت، شیوه خاصی از سبک زندگی را برایشان پدید آورده که منحصربه‌فرد و در نوع خود مترقی و شگفت‌انگیز است.
چادر زدن آنها از تکنیک خاصی تبعیت می‌کند. طرح قالی و حتی دار قالی‌شان با نوع دار قالی در جامعه روستایی فرق دارد. موسیقی‌شان برای خود دنیایی است و عقایدشان در هر قدمی که برمی‌دارند یا هر سخنی که بر زبان می‌رانند، نمایان است. در هنگام کوچ و در وقت اسکان و در گرمسیر و سردسیر، شیوه‌های ویژه برای ادامه حیات در پیش می‌گیرند. خواص گیاهان دارویی را به همان نسبت می‌شناسند که وضعیت آب‌وهوا را در چند روز آینده پیش‌بینی می‌کنند. آنها پشم می‌چینند و شیر می‌دوشند و جاجیم می‌بافند، روغن می‌گیرند و ماست می‌زنند، شاهنامه میخوانند، تفنگچی دارند، تنبیه می‌کنند، مهمان‌نوازند و سنت‌ها را گرامی می‌دارند، موی بز می‌ریسند و در سیاه‌چادرهایشان آرامش می‌گیرند. زندگی عشایری دنیایی هیجان‌انگیز و در عین حال پرمشقت است. از آن نوع زندگی‌هایی که وقتی می‌بینیمشان، می‌گوییم خوش به حالشان و با این‌حال بیش از چند روز را نمی‌توانیم با نوع زندگی آنها سر کنیم.
شیوه زندگی عشایر در مقایسه با جوامع شهری و روستایی کمتر در معرض دگرگونی‌های حاصل از تغییر و تحولات اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی قرار گرفته است از این جهت عشایر جزو میراث‌داران و حاملان بخشی از فرهنگ، ارزش‌ها و سنت‌های اصیل ایران زمین هستند.
مطالب مرتبط:
مغولستان قطب گردشگری عشایر در جهان
مغولستان با توجه به طبیعت بکر و منحصربه‌فرد و داشتن سبک زندگی و فرهنگ عشایری یک مقصد شناخته‌شده در جهان محسوب می‌شود که در چند سال اخیر گردشگران بسیاری را از سراسر جهان جهت دیدار از روستاها و زندگی عشایر به این کشور کشانده است. در سال ۲۰۱۸ مغولستان با رشد ۱۳ درصدی پذیرای ۵۲۹ هزار گردشگر خارجی بوده که به درآمد ۴۶۱ میلیون دلاری دست یافت و در سال ۲۰۱۹ این رقم در جذب گردشگر به ۵۷۷ هزار نفر رسید که با رشدی ۹ درصدی همراه بوده است.
مغولستان هدف ۲۰۲۰ خود را جذب یک میلیون گردشگر خارجی گذاشته بود که شیوع کرونا درحال‌حاضر ورود گردشگران را با محدودیت زیادی مواجه کرده است.
گردشگری یکی از منابع اصلی دولت مغولستان به‌شمار می‌آید به‌طوری‌که در سال 2017 گردشگری حدود 4/ 11 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور یعنی 2/ 1 میلیارد دلار را به خود اختصاص داد. همچنین بیش از 10 درصد کل اشتغال این کشور به بخش گردشگری تعلق دارد که نزدیک به 122 هزار شغل در این حوزه ایجاد شده است و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2028 این رقم به 149 هزار شغل برسد. بر
نامه دولت مغولستان گسترش گردشگری بوم‌گردی است که درحال‌حاضر 21 درصد از مناطق مغولستان را دربرگرفته است و هدف آن تا سال 2030 رسیدن به 30 درصد است. شاید بتوان سفرهای ارزان به مغولستان را یکی از عوامل توسعه گردشگری در این کشور دانست که هزینه‌های سفر به این کشور پایین‌تر از هزار دلار برای هر فرد است و سفرهای کوتاه هزینه بسیار کمتری هم دارد.
عمده شهرت مغولستان شیوه زندگی کوچ‌نشینی مردم این کشور است که از معدود فرهنگ‌های کوچ‌نشینی باقی‌مانده در جهان است. نیمی از جمعیت آن هنوز در چادرهای نمدی قابل حمل زندگی می‌کنند که از زمان چنگیزخان در سال 1200 میلادی این شیوه زندگی باقی مانده البته با عناصر دنیای مدرن امروز تا حدودی ترکیب شده است.
با توجه به جمعیت کم و وسعت زیاد در این کشور به‌طور میانگین در هر کیلومتر مربع تنها دو نفر زندگی می‌کنند که این امر این فرصت را برای این کشور ایجاد می‌کند که گردشگرانی که به‌دنبال سفری با آرامش و سکوت هستند این کشور را برای سفر انتخاب کنند. کشور مغولستان با مساحتی 5 برابری نسبت به آلمان و جمعیتی 3میلیون نفری در مرکز آسیا واقع شده که با چین و روسیه هم‌مرز است. در این کشور حدود 40 درصد از جمعیت آن در اولان باتور پایتخت این کشور زندگی می‌کنند و حدود 30 تا 40 درصد از جمعیت آن نیز به شکل عشایر کوچ‌نشین زندگی می‌کنند. بیشترین میزان گردشگر که به مغولستان می‌روند از چین، روسیه، کره‌جنوبی، ژاپن، آمریکا، قزاقستان، آلمان، فرانسه، استرالیا و انگلیس است.
عشایر که حدود 30 درصد از جمعیت این کشور را به خود اختصاص داده اند تا پیش از توجه به بازار گردشگری به امید یافتن شغل به سمت شهرها و روستاهای بزرگ درحال مهاجرت بودند که این امر تهدیدی برای زندگی عشایری محسوب می‌شد.
افزایش خدمات گردشگری از سال 1990 و اجرای برنامه‌های توسعه گردشگری این روند مهاجرتی را معکوس و زندگی عشایری را در این کشور تثبیت کرد. مغولستان با توجه به کمبود زیرساخت‌های لازم و استانداردهای پایین خدمات، رتبه پایینی در شاخص رقابت سفر و جهانگردی دارد. از این رو متولیان گردشگری این کشور عمده تمرکز خود را بر ترویج فرهنگ عشایر خود به‌عنوان یک مقصد جهانی گذاشته و در تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم در این نوع از گردشگری هستند.
این کشور در کنفرانس بین‌المللی «راه ابریشم و توسعه مغولستان و گردشگری عشایر» اعلام کرده به‌منظور توسعه گردشگری مغولستان برنامه‌ای تا سال 2030 تنظیم کرده که این کشور را به مرکز جهانی گردشگری عشایر تبدیل کند. مغولستان با هدف تضمین آینده‌ای روشن برای بازار گردشگری و توسعه بوم‌گردی خود در سال 2009 مرکز بوم‌شناسی مغول را تاسیس کرد که این پروژه توسط نمایندگان اتحادیه اروپا در چین و مغولستان از طریق برنامه «فعالان غیردولتی در توسعه مغولستان» تامین می‌شود.
به گزارش «دنیای‌اقتصاد»؛ این کشور با داشتن کمترین تراکم جمعیتی در جهان، به دلیل وجود شرایط آب‌وهوایی خاص و برخورداری از بیابان‌ها، کوه‌ها، رودخانه‌ها و دریاچه‌های بسیار گردشگران ماجراجو را به خود جذب می‌کند. همچنین گردشگری عشایر بیشترین میزان جذب گردشگران را به خود اختصاص داده است که سالانه نیمی از گردشگران به‌منظور حضور و شرکت در فستیوال‌ها و جشنواره‌های عشایر به این کشور سفر می‌کنند. در سال 2013 وزارت گردشگری مغولستان طرحی با عنوان «درآمدزایی در مغولستان با رفتن به سمت عشایر» تصویب کرد که این امر شرایط مناسبی را در ارتقای بازار گردشگری این کشور ایجاد کرده است. برگزارکنندگان تورها تمرکز خود را بر حفظ محیط‌زیست و حیات وحش گذاشته‌اند و فعالیت‌های سفر عمدتا به شکل پیاده‌روی، کوهنوردی، اسب‌سواری، رفتینگ، شترسواری، تورهای موتور سیکلت و کاروان یاک است و صحراگردی یکی از مقاصد اصلی سفر به این کشور محسوب می‌شود.
قابلیت‌های گردشگری عشایری
آداب و رسوم عشایر
عشایر دارای آئین‌ها، جشن‌ها، بازی‌های محلی (رقص چوب)، سرودها، نغمه و آهنگ و موسیقی‌های ویژه (عاشیق‌ها)، ادبیات فولکلوریک، مراسم ویژه عشایری مانند اسب‌سواری و غیره هستند که همراه با اخلاق، ارزش‌ها و باورهای ایرانی غنی نشأت گرفته از طبیعت، جاذبه‌های فرهنگی ایلات را در خود جای داده است. در این زمینه به‌عنوان مثال می‌توان به آداب‌ورسوم ترکمن‌های ایران به‌خصوص در قالب اعیاد و مراسم مختلف چون ازدواج، مراسم طلب باران و همراه با آن بازی‌های ترکمنی اشاره کرد.
مسکن
یکی از زیباترین جاذبه‌ها در زندگی عشایری نوع سرپناه عشایر نقاط مختلف ایران است. محل استقرار عشایر به دلیل نوع خاصی زندگی، شکل مساکن و چشم‌اندازهای زیبا می‌توانند مکانی برای جایگاه موقتی و برای فرار از فشارهای مختلف زندگی پیشرفته شهری باشد.
تصور همراه شدن با انسان‌هایی که ساده و سبک بار سفر می‌کنند و هر روز با طی مسیری چند فرسخی سیاه‌چادر خود را در این دشت و صحرا برپا می‌کنند، برای بسیاری از گردشگران هیجان‌انگیز است و آنان را علاقه‌مند تجربه کردن این سبک زندگی می‌کند؛ اقامتگاهی که با هتل‌های امروزی تفاوت‌های بسیاری دارد. آنچه جذابیت زندگی در چادر را برای گردشگران صدچندان کرده و در واقع بدان روح می‌دمد، ویژگی‌های فرهنگی عشایر در مواردی چون بر پایی جشن‌ها است و حتی زندگی بسیار ساده و ابتدایی است.
در این زمینه می‌توان به سیاه‌چادرها و آلاچیق‌های ترکمن اشاره کرد. شکل مساکن عشایری تحت تأثیر ترکیب جغرافیایی هر ناحیه، گذشته از شرایط فیزیکی و طبیعی از عواملی مانند قدمت، حوادث تاریخی، مذهبی و قومی نیز متأثر می‌شود که در جـذب گـردشگران بسیار مؤثر است.
پوشاک
نوع پوشاک عشایر مخصوصاً زنان ایل که گویای فرهنگ غنی آن‌هاست، نشأت گرفته از محیط طبیعی و باورهای فرهنگی و شیوه زندگی آن‌هاست.
مردم کوچ‌نشین از نظر پوشاک فرهنگ بسیار جالبی دارند به‌طوری که لباس آنها به‌ویژه لباس زنان آنان، شهرت جهانی دارد.
در این زمینه چند عامل دخالت دارد:
- مسئله قومی و فـرهنگی که بـا شکوفایی اسـتعدادها و سلیقه‌ها همراه است.
- وجود مواد اولیه بافت پارچه و پوشاک نظیر مو، پشم گوسفند، کرک، پنبه و ابریشم که در سـطح مناطق عشایری تولید می‌شود.
- نیاز به انواع پوشاک در ارتباط بـا مـحیط و ویژگی‌های قومی: مثلاً برای فرار از سرما به انواع کلاه پشمی و پوشش‌های نمدی نیاز دارند یا زن‌ها برای حـفظ وجاهت خود، از لباس‌های بلند و روسری‌های رنگین و جالب استفاده می‌کنند، اما شکل، دوخـت، انـدازه و انـتخاب رنگ‌ها در طوایف کوچ‌نشین نوعی وحدت فرهنگی به آنان بخشیده که علاوه بر مرغوبیت و جاذبیت، شـهرت ویژه‌ای نیز برای این جـوامع کوچ‌نشین فراهم کرده است. به‌عنوان مثال می‌توان بـه پوشـاک ایل شاهسون اشاره کرد که ترکیبی از لباس همه سـاکنان ایران اسـت.
صنایع دستی
صنایع دستی برخاسته از نیازهای اولیه مردم کوچ‌نشین در تطبیق با محیط جغرافیایی و فناوری سنتی حاکم بر مناطق عشایری است. جاذبه‌های هنری عشایر در صنایع دستی و بافندگی متبلور می‌شود که تأثیر گرفته از سنن، آداب‌ورسوم و محیط طبیعی و تجلی زیبایی، طراوت و شادی زندگی عشایری است که زمینه‌های اصلی آن مناظر و دشت‌های سرسبز است که عشایر در آنها زندگی یا در مسیرهای آن کوچ می‌کنند. قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم و گبه که حاصل فکر و اندیشه و خلاقیت زنان عشایر است، علاوه بر داخل، در خارج از کشور جایگاه ویژه‌ای دارد. در این زمینه می‌توان به قابلیت‌های صنایع دستی در بین ترکمن‌ها اشاره کرد.
موسیقی
اصیل‌ترین آوای موسیقی را می‌توان در میان کوچ‌نشینان یافت، زیرا میراث انسان‌های گمنامی است که قرن‌ها سینه‌به‌سینه و نسل به نسل حفظ شده است و عشق، عاطفه، مردی، شجاعت و رشادت در هر لحظه آن تبلور یافته است. در این زمینه می‌توان بـه مـوسیقی «چـمن» در جوامع کوچ‌نشین ایلام اشاره کرد که در سوگ افراد اجرا مـی‌شود. موسیقی در زندگی کوچ‌نشینان از تولد تا مرگ جایگاه خاصی دارد.
ادبیات عامیانه
ادبیات برخاسته از جـوامع کوچ‌نشین خارج از جلوه‌های فرهنگی نخبه‌گرا، بازگوکننده تمامی واقعیتی است که مردم این جوامع با آن سر می‌کنند. آنها افسانه‌ها و اسطوره‌های خاص خود را دارند، به زیبایی شاهنامه میخوانند، بر داستان‌های عامیانه اشراف دارند و برای شب‌های بلند همیشه داستان‌هایی برای سرگرمی و گذران وقت دارند که از مینا زندگی واقعی سرچشمه گرفته است.
شیوه زندگی عشایر
ویژگی‌های بسیار دیگری گردشگری عشایری را متمایز می‌کند. تنوع غذا، شیوه غذا خوردن، پخت نان، اعتقادات و باورها، نوع ارتباط افراد ایل با یکدیگر و کارهای روزمره عشایر همچون شیردوشی، ماست زنی، کره‌گیری، موسیقی، ترانه و صنایع دستی از جمله مواردی است که شیوه زیست عشایر را بازگو می‌کند.
گردآورنده: الهام خلیلی خو
انچه دیگران می خوانند:
