به گزارش تیتربرتر: تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر کاهش یافته است و این سوال برای بسیاری از دوست داران طبیعت پیش می آید که دریای خزر در آینده خشک می شود یا خیر.
معرفی دریاچه خزر
دریای خَزَر، دریای کاسپی یا دریای مازَندَران پهنه‌ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد.
این دریا که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است.
سطح دریای خزر پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون (ابتدای سده بیست‌ویکم) ۲۶٬۵ تا ۲۸ متر پایین‌تر از سطح دریا است. خط ساحلی دریا حدود ۷ هزار کیلومتر، مساحت آن ۳۷۱ تا ۳۸۶ هزار کیلومترمربع (یک و نیم برابر خلیج فارس) و حجم آب آن نیز ۷۸۷۰۰ کیلومتر مکعب است.
این دریاچه با طول تقریبی ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض متوسط ۳۲۰ کیلومتر و مساحت ۴۳۸۰۰۰ کیلومتر مربع و حجم ۷۷۰۰۰۰ کیلومتر مکعب بزرگترین دریاچه آب نسبتاً شیرین جهان است. باریک‌ترین عرض آن ۲۲۰ کیلومتر بین شبه جزیره آبشوران و دماغه کواولی و عریض‌ترین بخش آن حدود ۵۴۵ کیلومتر در شمال آن قرار دارد، کم عمق‌ترین ناحیه این دریاچه ۲۵ متر در منطقه شمالی است و عمیق‌ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده‌است که در بعضی از مناطق جنوبی ۹۰۰ الی ۱۰۰۰ متر عمق دارد، سواحل این دریاچه جمعاً ۶۳۷۹ کیلومتر است که حدود ۹۲۲ کیلومتر آن در خاک ایران واقع شده‌است و وسعت حوزة آبگیر آن ۳۷۳۳۰۰۰ کیلومتر مربع است که ۲۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. این دریاچه ۲۸ متر پائین‌تر از سطح اقیانوسها است و بنا براین هیچگونه خروجی از این دریاچه وجود ندارد.۸۱٪ آب ورودی این دریا را رود بزرگ ولگا تأمین می‌کند. عمق آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کمتر از ۱۰ متر، در بخش میانی بین ۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به ۹۶۰ تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده‌است. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. دریای خزر از ۵۷۵ نوع گیاه، ۱۳۳۲ گونه جانور و ۸۵۰ نمونه ماهی برخوردار است؛ و ۹۰ درصد خاویار جهان از این دریای صید می‌شود. مهمترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است نفت در خزر سال ۱۳۰۲ / ۱۹۲۳ در باکو کشف شد. ذخایر اثبات شده نفت در این دریای ۳۲ میلیارد بشکه می‌باشد و این یعنی حدود ۴ درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه. ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز در حدود ۱۶۳ میلیارد بشکه دیگر برآورد شده‌است.
جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود.
این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت می‌شود. از مهمترین رودخانه‌هایی که به این دریا می‌ریزد می‌توان از سفیدرود (ایران) و پیلورود (رود بزرگ) و رودخانه هراز نام برد. دریای مازندران یکی از بوم‌شناختهای آبی جهان است که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریای است. دریاچه خزر جز دریاچه‌های آب نسبتاً شیرین محسوب می‌شود.
مطالب مرتبط: طرح انتقال آب خزر به سمنان مجوز زیست محیطی دارد
خشکی دریای خزر
احمد رضا لاهیجان زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، در رابطه با روند کاهشی سطح آب دریای خزر می‌گوید:«کمترین تراز خزر در صدها سال اخیر مربوط به سال ۱۹۷۹ بالاترین آن هم برای ۱۹۹۵ است. پس از آن از ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ تقریبا روندی مشاهده شده برای این دریاچه ثابت و بعد از ۲۰۱۰ شاهد روندی کاهشی هستیم.»
البته بر اساس تحقیقی که تابستان ۲۰۱۷ در مجله جغرافیایی در آمریکا منتشر شد سطح آب دریای خزر از ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۵ به سرعت کاهش پیدا کرده، پیش از این روند کاهش سطح خزر افزایشی است.
این اتفاقاتی که در سال‌های گذشته رخ داده‌اند، پیامدهایی هم برای محیط‌زیست به همراه داشته‌اند، تا پیش از این تصور می‌شد که در نتیجه این اتفاق نور بیشتری به اعماق دریا می‌رسد و وضعیت اکولوژیکی آن بهبود می‌یابد.
اما معاون سازمان محیط‌زیست خبرهای بدی در این رابطه دارد، او به خبرآنلاین می‌گوید: «آخرین نتایج به دست آمده توسط مطالعات محققین روسی و دانشگاه‌های داخلی نشان می‌دهند که در این مدت روند بهبود اوضاع اکولوژیکی کمتر شده است چراکه مصرف اکسیژن بالا می‌رود. همچنین با عقب‌نشینی دریای خزر ما برخی از تالاب‌های داخلی خود را از دست می‌دهیم موضوعی که شواهد آن را در تالاب‌های انزلی، گمیشان، میانکانه و ... مشاهده کرده‌ایم.»
اما این‌ها تنها پیامدهای کاهش تراز بزرگترین دریاچه جهان نیست، برخی محققان هشدار داده‌اند که با ادامه این روند امکان خشکی خزر در آینده دور وجود دارد.
در تحقیقی که سال ۲۰۱۸ توسط گروهی از محققین ناسا در مجله نیچر منتشر شد، درباره شرایط دریای خزر آمده است: «به علت برداشت آب مستقیم از رودخانه‌های تامین کننده آب خزر، این دریا شرایطی مشابه با دریاچه آرال(دریاچه‌ای بین ازبکستان و قزاقستان که بخاطر فعالیت‌های انسانی خشک شده است) دارد. دریای خزر، ۷۸ هزار گیگاتن آب دارد و با ادامه این روند تا سه هزار سال دیگر زنده می‌ماند، البته هنوز خطر عقب نشینی دریا وجود دارد.»
این تیم تحقیقاتی در گفت‌وگویی با نشریه ساینس آلرت هم هشدار داده بودند که با ادامه این روند تا ۷۵ سال دیگر بخش شمالی خزر خشک می‌شود.
اگرچه لاهیجان‌زاده با این پیشبینی‌های قطعی مخالف است، او در این رابطه می‌گوید: «خزرشناس‌ها حاضر نیستند وضعیت تراز خزر را برای بیشتر از یک سال پیشبینی کنند، چراکه ممکن است در یک سال به طور ناگهانی بارش‌ها دوبرار شوند. بله، به طور ساده و عامیانه می‌توانیم بگوییم با ادامه این روند خزر خشک می‌شود اما برای طبیعت نمی‌شود از این پیشبینی‌ها و استدلال‌ها استفاده کرد.»
محققین دانشگاه وریج، آمستردام سناریوهای مختلف تراز دریای خزر را تا سال ۲۱۰۰ منتشر کردند که پیشبینی شده است در شرایط میانگین تا پایان قرن تراز خزر تا ۹ متر کاهش پیدا می‌کند.
بر این اساس در صورت وقوع این پیشبینی باید یک اتفاق تاریخی در دریا خزر رخ می‌داد چراکه در تاریخ هزار ساله گذشته تاکنون هیچ‌وقت سطح خزر کمتر از منفی ۳۵ متر نرسیده است.
البته برخی کارشناسان این روند را نگران کننده نمی‌بینند، عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب در این رابطه به ایلنا گفته است: «اتفاق آنچنانی به شکل ارومیه برای خزر نمی‌افتد، ولی عقب نشینی رخ خواهد داد که جزء نوسانات طبیعی است.»
عوامل تاثیرگذار بر نوسان سطح آب خزر
معاون پژوهشی پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی، "آب و هوا" را از دلایل اصلی نوسانات تزار آب دریای خزر عنوان کرد و گفت: ورود آب رودخانه‌ای به خزر، ورود آب زیر زمینی، بارش بر روی دریا و تبخیر از سطح دریا مهمترین کنترل‌کننده‌های آب و هوایی بیلان آب دریای خزر به شمار می‌رود.
وی در عین حال آبدهی رود "ولگا" و تبخیر از سطح دریا را از دلایل مهم نوسانات تراز آب دریای خزر عنوان کرد و یادآور شد: ساخت سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های بزرگ ورودی به خزر سبب افزایش مصرف آب برای کشاورزی و افزایش تبخیر سطحی از دریاچه سدها شده است.
به گفته این محقق، اهمیت سدهای ساخته شده بر روی ولگا به تنهایی به مراتب بیشتر از همه دیگر سدهای ساخته شده بر روی رودخانه‌های ورودی به خزر است.
علیزاده، با بیان اینکه مصرف آب در حوضه آبریز ۴۳ کیلومتر مکعب در سال است که در بلند مدت سبب کاهش تراز آب دریای خزر به اندازه یک متر شده است، خاطر نشان کرد: سدهای ولگا اکنون حدود ۸۰ کیلومتر مکعب گنجایش مفید دارند که سبب کنترل طغیان بهاری رودخانه و انتقال آن به فصول دیگر می‌شوند.
وی با بیان اینکه میانگین آبدهی ولگا در دوره‌های مختلف متفاوت است و مجموع آبدهی رودخانه‌ها نیز دارای نوسان شدیدی است، خاطر نشان کرد: از سال ۱۸۸۰ میلادی، میانگین آبدهی رودخانه‌های ورودی به خزر ۲۹۰ کیلومتر مکعب بوده است و برای مقایسه، خوب است بدانیم که متوسط آبدهی سفیدرود به عنوان بزرگترین رودخانه ساحل ایران حدود ۴ کیلومتر مکعب در سال است.
علیزاده با بیان اینکه "تبخیر از سطح دریا" از مهمترین مولفه‌های خروجی آب خزر به شمار می‌رود، ادامه داد: بر حسب اینکه چه سیستم جوی بر روی خزر غلبه داشته باشد، میزان تبخیر متفاوت خواهد بود. از این رو در سال‌هایی مانند دهه ۳۰ و ۷۰ قرن بیستم میلادی که سامانه‌های کم رطوبت و خشک (چرخه‌های ساعت گرد) بر دریای خزر غلبه داشت، میزان تبخیر نیز افزایش یافته بود.
وی اضافه کرد: در دو دهه اخیر نیز دمای هوا و آب سطحی دریای خزر اندکی روند افزایشی نشان می‌دهد که سبب افزایش تبخیر می‌شود.
این محقق حوزه دریای خزر با بیان اینکه در چند دهه اخیر عوامل انسانی نیز بر رژیم آبی خزر تاثیرگذار بوده است، یادآور شد: برداشت آب از حوضه آبریز برای مصارف شهری، صنعتی و کشاورزی و تبخیر از دریاچه سدها به طور مستقیم بر بیلان آبی خزر تاثیرگذار بوده است.
وی با تاکید بر اینکه مجموعه فعالیت‌های انسانی بر روی زمین به صورت افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو و افزایش دما و تغییر رژیم بارش در کره زمین بروز می‌کند، یادآور شد: اثر دخالت مستقیم عوامل انسانی بر بیلان آبی خزر باعث شده است که تراز آب آن یک متر کمتر از زمانی شود که اثر عوامل انسانی ناچیز بود. به این معنی که اگر اکنون در حوضه آبریز خزر، مصرف آب مشابه مصرف آن در حدود ۱۰۰ سال پیش شود، تراز آب دریای خزر یک متر بالاتر می‌آید.
گردآورنده: فرحان مرادی
دریاچه بزرگ آرال را هم شوروی برای کشت پنبه خشک کرد و تقریبا چیزی ازش باقی نمانده