سه سال با تلگرام، از مهاجرت تا فیلتر

از اوایل اردیبهشت 1394، مهاجرت کاربران از وایبر به پیام‌رسان‌های دیگر آغاز شد؛ لاین، واتس‌اپ، تانگو و تلگرام، اما در میان آنها تلگرام تقریبا گمنام از دیگران، خوش‌اقبال‌تر بود که اجماع کاربران ایرانی به سمت آن شکل گرفت. برخی سرعت و برخی امنیت بالاتر را علت این انتخاب عنوان کردند، اما هرچه دلیل آن بود، پس از حدود یک ماه از کارافتادن وایبر، تلگرام 5 میلیون کاربر تازه ایرانی یافته بود.

اواسط تابستان 94، حالا تلگرام غیر از امکانات معمولی مثل ارسال متن، صوت و تصویر و همین‌طور ساخت گروه امکانی تازه‌؛ یعنی ساخت استیکر را فراهم کرد. ساخت استیکر با عکس‌های شخصی و به سلیقه دلخواه، قابلیتی بود که این برنامه رایگان در اختیار کاربرانش می‌گذاشت؛ امکانی بود که نخستین دردسر این پیام‌رسان تازه‌وارد هم شد. به‌زودی آنچه «استیکرهای غیراخلاقی تلگرام» و توهین به بنانگذار جمهوری اسلامی نامیده می‌شد، اولین حرف و حدیث‌ها را برای فیلترشدن تلگرام بر زبان‌ها انداخت. در نهایت پس از مذاکرات وزارت ارتباطات با تلگرام این قابلیت در ایران مسدود شد و «محمود واعظی» وزیر ارتباطات وقت عنوان کرد که «در صورت عدم تکرار این موضوع، ممانعتی برای فعالیت تلگرام در ایران وجود ندارد.»
اواخر شهریور ماه، امکان تازه دیگری در تلگرام فعال شد که شاید مهم‌ترین ویژگی آن نسبت به نرم‌افزارهای مشابه بود؛ امکان ساخت کانال. یعنی هر کاربر می‌توانست تنها با دسترسی به این پیام‌‌رسان روی تلفن همراهش، یک رسانه شخصی بسازد. به این ترتیب کم‌کم نه فقط رسانه‌های رسمی، کانال‌های خبری خود را در تلگرام برپا کردند و گاهی خبرهای فوری‌شان را حتی زودتر از سایت یا منبع اصلی در خروجی تلگرامی‌شان قرار می‌دادند که کانال‌های مقامات حکومتی، مذهبی، سیاسی ایران گرفته از رهبر معظم انقلاب تا مراجع عظام، رئیس جمهور، نمایندگان مجلس و برخی وزرای کشور روی تلگرام ساخته شد.

مقالات مرتبط

فعالیت کردن در توییتر، اینستاگرام، تلگرام و سایر شبکه‌ها مجازی، برای کارمندان جرم است؟
 

به این موارد باید دارندگان شرکت‌های مختلف تجاری و دارندگان بنگاه‌های کوچک خدماتی و تجاری در شهرهای و روستاهای مختلف و البته چهره‌ها‌ و زندانیان سیاسی سابق، روزنامه‌نگاران، مهاجران از وطن و وبلاگ‌نویسان را هم اضافه کرد، نویسندگانی که این بار نوشته‌هایشان بدون فیلتر یا ممیزی پیش روی مخاطبان‌شان بود. 
از حدود آذر و دی ماه سال 95، خبرهایی برای ساماندهی کانال‌های خبری تلگرامی با بیش از 5 هزار عضو منتشر شد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به دارندگان این کانال‌ها که تعدادشان در آن زمان 11 هزار و 10 کانال اعلام شد، فرصت داد تا در فاصله 7 بهمن تا 7 اسفند 95 به احراز هویت کانال خود در وبسایت «ساماندهی» وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اقدام کنند. اخطاری که به‌نظر می‌رسد، از سوی دارندگان این کانال‌ها جدی گرفته نشد، هرچند که تهدید مدیران کانال‌های پرمخاطب برای ثبت اطلاعات‌شان در وبستایت ساماندهی همچنان تا انتهای سال 96 هم ادامه داشت. وبسایتی که هم‌اکنون و بدون آنکه این ثبت اطلاعات به جایی برسد، از دسترس خارج شده است.
چند ماه بعدتر و در 23 فروردین 1396 «پاول دورف»، مدیرعامل تلگرام با اعلام توییتری به صورت رسمی خبر از فعال‌شدن تماس صوتی برای کاربران خبر داد. اگرچه این امکان دو روز بعد برای کاربران ایرانی فراهم شد، اما چند ساعت بعد، اختلالاتی در این سیستم تازه ایجاد شد که برخی ترافیک بالای اینترنت را علت آن دانستند و برخی دیگر اقدامات داخلی یا بسته شدن این امکان برای کاربران ایرانی توسط خود تلگرام، اما این دسترسی به این قابلیت تازه از سوی اپراتورهای موبایل ایران، همراه اول، ایرانسل و رایتل مسدود شده بود.

خبرگزاری فارس هم در 27 فروردین اعلام کرد، امکان تماس صوتی در تلگرام که از 25 فرودین برای کاربران ایرانی مهیا شده بود با دستور قضائی مسدود شده است. این امکان تازه تلگرام، صرفه اقتصادی قابل‌توجهی برای کاربران همراه داشت و به‌همان اندازه زیانی اقتصادی فراوانی را متوجه اپراتورهای تلفن همراه می‌کرد. بسیار بیشتر از زیانی که قبل‌تر پیام‌رسان‌هایی مثل وایبر متوجه این اپراتورها کرده بودند، از طریق برطرف کردن نیاز کاربران به ارسال پیامک‌ غیر اینترنتی.
در مرداد ماه 96، خبرهای انتقال سرورهای تلگرام به کشور، سرو صدای زیادی برپا کرد، اما دورف با تکذیب خبر، اعلام کرد که هیچ سروری از تلگرام به ایران منتقل نشده و نخواهد شد و «این شرکت تنها در ایران شبکه توزیع محتوا یا سی دی ان CDNاجاره کرده است.» مهر ماه 96 پس از تهدید دوباره کانال‌های تلگرامی پرمخاطب به ثبت اطلاعات‌شان، دادستان تهران به دلیل: «ارائه خدمات به گروه‌های تروریستی از جمله داعش، ایجاد بستر مناسب برای فعالیت ساییر گروه‌های سازمان یافته و ترویج و تسهیل ارتکاب جرایم هرزه‌نگاری کودکان، قاچاق انسان و مواد مخدر» علیه دورف اعلام جرم کرد.

دورف هم در پاسخ به خبرنگاران با گفتن اینکه از شنیدن این خبر شوکه شدم عنوان کرد: «ما به طور مداوم مضامین پورن و تروریستی را در ایران مسدود می‌کنیم، فکر می‌کنم دلیل واقعی این برخورد چیز دیگری است.»
دی ماه 96 و همزمان با اعتراضات سراسرس در شهرها، تلگرام و اینستاگرام فیلتر و از دسترس خارج شدند، اما اواخر همان ماه با دستور رئیس جمهور این دو شبکه رفع فیلتر شدند. هنوز چند ماه از بازگشت تلگرام به روزهای آرامش نگذشته بود که از اسفند ماه زمزمه‌هایی مبنی بر فیلترینگ دائمی تلگرام به گوش رسید تا آنکه علاء‌الدین برورجردی رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس با قطعیت، از مسدود شدن تلگرام تا پایان فروردین ماه خبر داد. پس از آن مقامات مختلفی به تایید و تکذیب این خبر پرداختند، اما در نهایت بعدازظهر روز 10 اردیبهشت و پس از پایان ساعت کاری، در حالی که بسیاری از ایرانیان اخبار سخنرانی «نتانیاهو» نخست وزیر اسرائیل علیه ایران و برجام را در تلگرام دنبال می‌کردند، دستور قضایی فیلتریگ تلگرام فضای مجازی ایران را پر کرد. از صبح روز یازدهم اردیبهشت، ابتدا تلگرام در سه اپراتور همراه اول، ایرانسل و رایتل فیلتر شد، اما همچنان روی برخی اینترنت‌های خانگی در دسترس بود تا آنکه با گذشت چند ساعت، تلگرام روی اکثریت گیرنده‌‌ها در ایران، بدون فیلترشکن، بالا نیامد.

درواقع این اتفاق به آن علت است که این دستور هنوز در چند آی‌اس‌پی اجرا نشده و دولت و شرکت زیر ساخت از اجرای فیلترینگ امتناع کرده است. آذری جهرمی وزیر ارتباطات با انتشار پست تلگرامی، به‌طور غیرمستقیم نسبت به فیلترشدن تلگرام، واکنش نشان داد و بر حق جریان آزاد اطلاعات تاکید کرد و حتی خبرهایی مبنی بر استعفای «آذری جهرمی» در واکنش به این فیلترینگ منتشر شد. 24 ساعت پس از صدور حکم فیلترینگ تلگرام، دولت در بیانیه‌ای تلویحا از اقدام قضایی علیه این پیام‌رسان انتقاد کرده و مسئولیت تصمیم‌گیری درباره موارد مربوط به تهدید امنیت ملی را وظیفه شورای عالی امنیت ملی خواند. پنج روز پس از فیلترشدن تلگرام، روحانی، در یک پست ایستاگرامی مخالفت خود را با فیلترشدن تلگرام اظهار کرد و گفت که «اگر در عالی‌ترین سطح نظام، تصمیمی برای محدود کردن یا مسدودسازی ارتباطات مردم گرفته شده» باید مردم به طور شفاف در جریان چنین تصمیمی قرار بگیرند.

فیلتریگ چقدر اثر کرد؟

اگرچه ایسپا، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، در یکی از نظرسنجی خود پیش از فیلترشدن آن، اعلام کرده بود که در صورت فیلترشدن تلگرام 59.7 درصد کاربران از فیلترشکن استفاده و 39.3 درصد از آن استفاده نخواهند کرد، اما داغ شدن بازار دانلود فیلترشکن نشان داد که رقم استفاده از فیلترشکن، بسیار بیشتر از این‌هاست. درواقع به‌نظر می‌رسد، کاربران ایرانی ـ دست‌کم تا زمان نگارش این مطلب ـ نه به صورت دسته جمعی به پیام‌رسان‌های خارجی مانند واتس‌اپ مهاجرت کردند، نه مشتری پیام‌رسان‌های داخلی مانند سروش شدند، بلکه به جستجوی فیلترشکن رفتند.

طبق اعلام رسانه‌ها، چند ساعت پس از اعلام فیلترینگ تلگرام، جستجوی کلمه «فیلترشکن» و دانلود از سایت فیلترشکن سایفون به شدت افزایش یافت. جستجوی عبارت فیلترشکن دو بار در طول یک سال اخیر به‌دشت بالا رفته بود، یک بار در دی ماه 96 و پس از فیلترشدن موقت تلگرام و دیگری پس از اعلام خبر مسدودشدن دائمی آن. بنا براعلام شرکت سایفون، کاربران ایرانی، پس از فیلترشدن تلگرام در هر ساعت ۲.۲ میلیون بار از فیلترشکن سایفون استفاده کرده‌اند. «مایکل هال»، مدیرعامل این شرکت در گفت‌وگو با رسانه‌ها عنوان کرد که در چهار روز گذشته سه بار از ایران به شبکه سایفون حمله شده است. به گفته او یکی از حمله‌ها که ظاهرا آزمایشی بوده، یک روز قبل از فیلتر شدن تلگرام اتفاق افتاده و پس از آن دو بار دیگر به شبکه سایفون حمله شده است.
بررسی 20 نرم‌افزار رایگان دانلود شده از گوگل‌پلی در سه روز پس از فیلترشدن تلگرام نشان می‌دهد که غیر از هشت نرم‌افزار، بقیه فیلترشکن‌ بوده‌اند؛ «سایفون»، «توربو وی‌پی‌ان»، «لنترن»، «فری ‌وی‌پی‌ان»، «فیلترشکن رها»، «وی‌پی‌ان 360»، «وی‌پی‌ان ربات»، «آلتیمت پروکسی» و «های وی‌پی‌ان». این مشابه همان اتفاقی است که دی ماه پس از فیلترینگ موقت تلگرام رخ داد؛ در واقع پس از آن دوره، کاربران برای فیلترشدن تلگرام آماده بودند. تعداد مشترکان سایفون، در دی ماه پارسال ده برابر شد، همان طور که بنابراعلام یکی از نمایندگان مجلس پس از جلسه‌ غیرعلنی دبیر شورای عالی فضای مجازی، در روزهای اعتراضات دی ماه از دانلود بیش از ۳۰ میلیون فیلترشکن خبر داده بود. «طاها یاسری»، استادیار علوم اجتماعی محاسباتی، در دانشگاه آکسفورد هم در این زمینه عنوان کرده است: «در دی ماه و در یک هفته‌ای که تلگرام در ایران کاملا فیلتر شد، کاربرهای سایفون که ۱.۵ میلیون نفر بودند به ۱۳.۵ میلیون رسیدند.

بعد از رفع فیلتر تلگرام، تعداد کاربران سایفون در ایران ۲.۵ میلیون نفر شد. یعنی حدود یک میلیون نفر از کسانی که اصولا از سایفون استفاده نمی‌کردند بعد از فیلترینگ به استفاده از سایفون ادامه دادند.» رد و بدل شدن تقریبا عادی پیام‌ها در تلگرام و به‌روز شدن کانال‌های خبری در آن نشان می‌دهد، اگرچه مخاطبان از پیام‌رسان‌های موازی مثل واتس‌اپ استفاده می‌کنند، اما اختلال چندانی در کار کاربران تلگرام ایجاد نشده است.

گوی و میدان برای پیام‌رسان‌های داخلی

روز دهم اردیبهشت درست چند ساعت قبل از انتشار خبر فیلترشدن تلگرام، آنچه کاربران فضای مجازی را شوکه کرد، اعطای وام 15 میلیاری به سه پیام‌رسان داخلی برای جذب کاربر و رقابت با اپلیکیشن‌های خارجی بود. از میان پیام‌رسان‌های داخلی آی‌گپ، ایتا، بله، بیسفون، سروش، گپ و ویسپی، این سه پیام‌رسان سروش، بیسفون و گپ بودند که هرکدام وام پنج میلیبارد تومانی دریافت کرده‌اند. اگرچه «ابوالحسن فیروزآبادی»، رئیس مرکز ملی فضای مجازی ایران جزو نخستین کسانی بود که ‌از پرداخت وام برای حذف انحصار تلگرام خبر داده بود، اما رقم این تسهیلات مالی بود که پرسش‌های زیادی را مطرح کرد و البته پرسش‌هایی درباره نحوه دریافت و بازپرداخت آن. آنچه کارشنان این حوزه را به انتقاد وا داشته، تردید در اثرگذاری این کمک مالی است. چرا که به اعتقاد آنها اگرچه ممکن است، تسهیلات مالی کمکی لازم برای بهبود وضعیت پیام‌رسان‌های داخلی باشد، اما برای موفقیت آنها قطعا عاملی کافی نیست.

بی‌اعتمادی به پیام‌رسان‌های داخلی اصلی‌ترین مساله آنهاست. رد این بی‌اعتمادی را در جک‌های فراوانی می‌توان یافت که پس از مطرح شدن نام پیام‌رسان‌های داخلی، به تعرض حریم شخصی کاربران در شبکه‌های اجتماعی داخلی ارجاع می‌داد. «خسرو سلجوقی» عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات با هم پس از انتشار این خبر به ایسنا گفته بود: «مشکل اصلی پیام‌رسان‌های داخلی پول نیست، بلکه اعتماد است. ما در کشور برای حل هر مشکلی فقط می‌خواهیم پول بدهیم.»
اگرچه فیروزآبادی در سخنانی پیش از مسدود شدن تلگرام، عنوان کرده بود که مردم به پیام‌رسان‌های داخلی اعتماد دارند، اما به‌نظر می‌رسد، اپلیکشن سروش، متعلق به موسسه جام جم (صداوسیما) حتی پس از فیلترشدن تلگرام هم در جلب نظر کاربران ناکام مانده است، پیام‌رسانی که نامش در جریان اخبار پیام‌رسان‌های داخلی بیشتر سر زبان‌ها افتاد و ظاهرا بیشتر از سایرین مورد موافق جناح طرفدار فیلتریگ است. ایسپا در یکی از نظر‌سنجی‌های خود پیش از فیلترشدن تلگرام، به این نتیجه رسیده بود که و 37.8 درصد از پاسخگویان درصوت فیلترشدن تلگرام از سروش استفاده می‌کنند و 46.3 درصد پاسخگویان از آن استفاده نخواهند کرد، اما سه روز پس از فیلترشدن تلگرام، نام سروش حتی در میان 20 نرم‌افزار دانلود شده اول ایرانیان از گوگل پلی هم به چشم نمی‌خورد.

بررسی کارشناسان حوزه فناوری نشان می‌دهد، همچنان پس از نسخه‌های تلگرام ایکس و تلگرام که رتبه اول و دوم را در دانلود ایرانیان پس از فیلترشدن تلگرام داشته‌اند، واتس‌اپ در رتبه سوم ، پیام‌رسان‌ روسی تام‌تام در رتبه هفتم و ایموی آمریکایی در رتبه نوزدهم قرار داشته‌اند. در میان نرم‌افزار‌های داخلی نیز پیام‌رسان گپ رتبه دهم و ویسپی رتبه دوازدهم دانلود را داشته است. به‌غیر از این‌ها، همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد، از میان 20 نرم افزار اول دانلودشده پس از فیلترشدن تلگرام، همه فیلترشکن بوده‌اند.

سه سال روی خط تلگرام

برای بررسی چرایی فیلترشدن تلگرام در ایران، روند سه ساله فعالیت این پیام‌رسان را از آغاز مهاجرت کاربران به آن تا صدور حکم قضایی برای فیلترشدنش پی گرفته‌ایم. اگرچه که در پیگیری رویدادهای مرتبط با تلگرام، به اخبار فراوانی برخوردیم، اما در اینجا سعی کرده‌اایم، مهم‌ترین اخبار مرتبط با این پیام‌رسان محبوب را فهرست کنیم:
1394:
1 اردیبهشت: آغاز مهاجرت کاربران از وایبر به تلگرام
2 خرداد: فعال شدن امکان ساخت استیکر در آن
3 خرداد: جنجال بر سر ساخت استیکرهای غیراخلاقی
4 مرداد: غیرفعال شدن امکان ساخت استیکر برای کاربران ایرانی
5 شهریور: امکان ساخت کانال تلگرامی
21 بهمن: آغاز فیلترینگ هوشمند شبکه‌های اجتماعی
2 اسفند: داغ شدن ویدئوی کوتاه تکرار می‌کنم در فضای مجازی و تلگرام
4 اسفند: تکذیب فیلترینگ تلگرام در روز انتخابات
10 اسفند: فیلترشدن چند ساعته نسخه وب تلگرام
1395:
25 فروردین: فعال شدن تماس صوتی برای کاربران ایرانی
27 فرودین: مسدود شدن امکان تماس صوتی
13 خرداد: احضار برخی مدیران کانال‌های تلگرامی به اتهام تخلفات انتخاباتی
24 تیر: اعلام معاون دادستان تهران منتی بر شناسایی هشت هزار کانال تگرامی مجرمانه
4 مرداد: تهدید وزیر ارتباطات به اعلام جرم توسط معاون دادستان کل ایران، در صورت عدم اجرای دستورات قضایی در صورت عدم اجرای دستورات قضایی در زمینه فعالیت‌های مجازی و کانال‌های تلگرامی
8 مرداد: اعلام خبر انتقال سرورهای تلگرام به ایران، توسط وزیر ارتباطات
10 مرداد: تکذیب خبر انتقال سرورها به ایران توسط پاول دورف
24 مرداد: پایان محاکمه مدیران کانال‌های خبری تلگرامی به ریاست قاضی صلواتی
24 مرداد: واکنش مدیرعامل تلگرام به اظهارات قاضی‌پور نماینده اصولگرای اردبیل
6 شهریور: دستگیری 6 مدیر تلگرامی در اردبیل به جرم ترویج فحشا
4 مهر: اعلام جرم دادستان تهران علیه پاول دورف
5 مهر: بازداشت چند فعال شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی از جمله مدیر سایت تاینی موویز
11 مهر: دستگیری مدیر کانال تلگرامی نذری‌یاب
29 آبان: دستگیری مدیران 110 کانال و گروه مستهجن تلگرامی در استان گلستان
10 دی: فیلتر شدن تلگرام و اینستاگرام در ایران
13 دی: دشمن خواندن فضای مجازی توسط آیت‌الله مکارم شیرازی
18 دی ماه: دستگیری 8 مدیر کانال تلگرامی در کرمان
23 دی ماه: رفع فیلتر تلگرام و اینستاگرام
27 دی ماه: انتقاد تند معاون دادستان کل کشور از رفع فیلتر تلگرام
29 دی: انتقاد صدیقی امام جمعه تهران از تلگرام
23 اسفند: انقاد آیت‌الله مکارم شیرازی از تلگرام در دیدار با نماینده ولی‌فقیه در سپاه
1397: 
11 فروردین: اعلام خبر فیلترینگ تلگرام توسط رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس
12 فروردین: معرفی پیام‌رسان آیتا توسط صداوسیما به‌عنوان جایگزین تلگرام
14 فروردین: توصیف تلگرام به عنوان راهزن، توسط دبیر شورای عالی فضای مجازی در تلویزیون
19 فروردین: فیلترشدن پیام‌رسان روسی تم‌تم
21 فرودین: جلسه فراکسیون ولایی مجلس با اطلاعات سپاه درباره تلگرام
24 فروردین: فیلترشدن تلگرام در روسیه با حکم قضایی
29 فرودین: توقف کار کانال‌های خبری تلگرامی آیت‌الله خامنه‌ای، حسن روحانی، جهانگیری و مجلس خبرگان رهبری
1 اردیبهشت: ممنوعیت استفاده از تلگرام در مدارس
1 اردیبهشت: توقف فعالیت کانال‌ تلگرامی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی
2 اردیبهشت: تصویب مصوبه کمیسون فرهنگی مجلس برای اعطای انحصار به صداوسیما درزمینه صدور مجوز و مقررات در فضای مجازی
5 اردیبهشت: سفر کارشناسان ایرانی به روسیه درباره فیلترینگ تلگرام
9 اردیبهشت: قطع چندساعته تلگرام به‌دلیل مشکلات سروردهای آن
10 اردیبهشت: فیلترشدن تلگرام در ایران با حکم قضایی
11 اردیبهشت: انتشار گسترده بدافزارهای موبایلی تحت‌عنوان دورزدن فیلترینگ تلگرام
11 اردیبهشت: انتقاد تلویحی دولت از صدور حکم قضایی علیه تلگرام
15 اردیبهشت: انتقاد روحانی از تصمیم عالی‌ترین سطح‌نظام برای فیلترینگ تلگرام در یک پست اینستاگرامی

 حرف آخر:چرا اکثر مردم ایران به پیام‌رسان‌های داخلی مهاجرت نمی‌کنند؟
از لحاظ اقتصادی و امنیتی، این سخن کاملا درست است که هر دولت و حکومتی باید تلاش کند تا جریان‌های اطلاعتی را در کشورش حفظ کند و تا جایی که امکان دارد، نگذارد تا اطلاعات محرمانه به دست کشور‌های بیگانه بیافتد. اما عدم اعتماد مردم به پیام رسان های داخلی، فقط بی اعتمادی فنی یا حتی امنیتی به یک اپلیکیشن و مدیرانش نیست بلکه نمودی از بحران اعتماد است که در جامعه وجود دارد و روز به روز هم تشدید می شود.
به فرض که از نظر تکنیکی، بتوانند تلگرام را به هر نحوی فیلتر کنند که هیچکس نتواند وارد آن شود، اما آیا بحران اعتماد ترمیم خواهد شد یا به نوعی پاک کردن صورت مسأله خواهد بود؟